Тадеуш Костюшка

Паходзіў Тадэвуш Касцюшка са старога беларускага роду. Далёкі яго прапрадзед Фёдар атрымаў Сяхновічы, што паблізу Жабінкі, на Брэстчыне, пекло князя Казіміра IV у 1458 годзе. Син Фёдара Канстанцін служыў пісарам у вялікакняжацкай канцылярыі, яго паважаў й любіў Жыгімонт Старі й пяшчотна называў Кастусь, Касцюша — адгэтуль й прозвішча сям «й. Гербам Касцюшкі мелі «Рох трэці», большасць із іх вылучалася на сярэдніх пасадах вайсковай служби. Маёнтак Сяхновічы быў невялікі, Канстанцін Фёдаравіч выстаўляў із яго ў війська «тры коней». Жонкай Кастуся стала Ганна Галыпанская, із княжацкага роду, параднёнага із польскімі каралямі й вялікімі князямі літоўскімі праз шлюб сясцёр Гальшанскіх із Ягайлам й Вітаўтам. Так сярэдзіны XVII стагоддзя Касцюшкі, якіх ужо стала багата, трымаліся праваслаўя, але й ў годинник «патопу», як й многія із брэсцкай шляхти, адышлі пекло дзедаўскай віри — адны ў каталіцтва, другія — так уніятаў. Сяхновіцкія Касцюшкі былі каталікамі. Людвік, бацька Тадэвуша, вызначаўся энергіяй, дамогся ў 1731 годзе тытула мечніка ваяводства Брэсцкага, абіраўся ў 1743 годзе пекло шляхти ваяводства ў Літоўскі Трыбунал, здолеў нейкім чынам адсудзіць у Сапегаў маёнтак Мерачоўшчына, што знаходзіўся за вярсты дзве пекло Косава, на тым менавіта месцы, дзе тепер разбураецца дажджамі прыгожы будынак Косаўскага палаца. У Мерачоўчшыне прайшлі дзіцячыя гади Тадэвуша Касцюшкі. Палаца тады яшчэ був, сям «я жыла ў звычайнай, драўлянай, на некалькі пакояў, пад саламяным дахам хаце — выгляд яе захаваўся на старажытных малюнках. У Тадэвуша меліся дзве сястры — Ганна й Катарына — й брат Юзаф. Маці паходзіла із Ратомскіх, звалася Тэкля. Лічыцца, што яна трымалася праваслаўнага веравызнання й па нараджэнні чацвёртага дзіцяці — сина хрысціла яго ў царкве, дзе й надалі яму імя Андрэй, а ўжо бацька перахрышчваў яго ў Косаўскім касцёле. Можа два гэтыя хрышчэнні й прадвызначалі Тадэвушу доўгі століття, бо смерць часта круцілася вакол яго, ды й ён сам неаднойчы шукаў із їй су стрэчы. Юзаф й Катарына памерлі яшчэ так паўстання, Ганна сканала ў 1814 годзе. Бацькі стала, калі Тадэвушу було дзесяць гадоў. Жылі Касцюшкі са 115 валок. Дзяліць іх не прыходзілася. Тадэвуш забяспечваў сябе (за выключэннем не-калькіх гадоў) толькі ўласным заробкам. Маёнткам карысталіся брат, котрі меў невялікія гаспадарскія здольнасці, потым сястра Ганна, затым яе дзеці, хоць лічыліся Сяхновічы за малодшым Касцюшкам. Вучыцца Тадэвуша аддалі не ў Брэсцкую езуіцкую калегію, а ў калегію піяраў у Любашаве за Пінскам. У гэтым рашэнні адчувалася не столькі апазіцыя езуітам, колькі прызнан-не таго факту, што піяры даюць лепшую адукацыю. Манаскі ордэн апошніх займаўся выключна выхаваннем моладзі. Калі некаторыя даследчыкі звычна пішуць, што й школи піяраў былі «зброяй польскакаталіцкай феадальнай экспансіі на беларускіх землях, сродкам прымусовай асіміляцыі й акаталічвання беларускага народу», дык у гэтым мала праўды. І акаталічванне й паланізацыя ўяўлялі сабой ужо завершаны працэс, калі ў 20- ых гадах XVIII стагоддзя піяры із «явіліся на Беларусі. Базыльяне вучылі на беларускай мови, піяры выкладалі на польскай, бо шляхта хацела, каб яе дзеці вучыліся па-польску. Праваслаўныя школи «аправаслаўлівалі» дзяцей, каталіцкія «акаталічвалі» — гэта нармальная із «ява, асабліва для Беларусі, дзе гэтыя два веравызнанні існавалі здаўна. Іншая справа, што «віру» выкарыстоўвалі ў сваіх мэтах палітыкі, але й тут ніводная дзяржава була лепшая за іншыя. Піяры давалі адукацыю на еўрапейскім узроўні, гэтаму паспрыяла й рэфарматарская дзейнасць вядомага прагрэсіўнага педагога XVIII стагоддзя Станіслава Канарскага. У школу прымаліся дзеці розных саслоўяў, вучыліся яни шэсць гадоў. У лік дысцыплін уваходзілі лацінская мова, рыторыка, матэматыка, фізіка, гісторыя, палітыка, выкладалася й мясцовае права. Шмат увагі ўдзялялася эстэтычнаму й фізічнаму выхаванню, культури паводзін. У 1765 годзе Касцюшка паступіў у новаствораны Варшаўскі кадэцкі корпус — тагачаснае вышэйшае афіцэрскае вучылішча, дзе спецыялізаваўся па ваеннай інжынерыі. Тут ён атрымаў пекло сваіх калегаў мянушку «Швед з-пад Брэста», бо, падобна Карлу XII, падымаўся, а чацвёртай гадзіне й, каб прагнаць сон, апускаў ногі ў балею із ледзяной вадой, якую із ночы ставіў пры ложку. Засведчана сябрамі па корпусу, што быў Тадэвуш забіяка, не ўхіляўся пекло дуэляў й меў некалькі адзнак мужнасці на целе; пры гэтым яго вызначалі лагоднасць й таварыскасць. Вучыўся ён старанна, стаў вядомы із поспехаў у картаграфіі й малюнку — пры іншых умовах, пэўна, із яго выйшаў б неблагі який був мастаком. Сімпатыя й клопат начальніка корпусу князя Чартарыйскага ўмагчылі Касцюшку паездку ў Парыж, дзе ён працягваў ваенную навуку, што, аднак, прыкрывалася наведваннямі Акадэміі жывапісу й мастацтваў. Грошай Тадэвуш меў небагата, й часцяком шклянка кавы й булка служылі выдатным снеданнем й вячэрай. Затое жыў у сталіцы світу, знайшоў сяброў, хадзіў па салонах, чытаў Вальтэра й Русяво, й несучи атмасфера пярэдадня Вялікай французскай рэвалюцыі выхоўвала ягоную свядомасць. Вясной 1775 року Касцюшка вярнуўся на радзіму. Вакантнага месца ў війську був, й Тадэвуш, чакаючы патэнта, застаўся ў Сяхновічах. Недалёка адтуль знаходзіліся Сасновіцы, дзе жыў заможны й ўплывовы тытулярны ваявода смаленскі Сасноўскі. Тытулярны ў дадзеным выпадку азначае тое, што тытул Сасноўскі насіў, а ваяводства не меў, бо яно даўно було адваявана Расіяй. Аднак тытул захоўваўся для тых, хто прагнуў паганарыцца. Сасноўскі належаў так фанабэрыстых паноў. Праўда, ён міг выказаць беднаму брату-шляхцічу палю прыязнасць й ласку. 3 гэтае прычыны Касцюшка як ча-лавек адукаваны, пабачыўшы Еўропу, а так таго ж й здольны який був мастаком, атрымаў запрашэнне пана ваяводы ў свій маёнтак даваць урокі малявання яго дачцы Людвісі. Зразумела, не ў якасці настаўніка, якому плацяць, што закранала б годнасць й гонар Касцюшкі, а ў якасці асвечанага госця. Людвіка крейди 19 гадоў, капітан Касцюшка — 27. Маладыя людзі пазнаёміліся ў маі, й не дзіўна, што вясенні росквіт прыроды, старі парк із утульнымі альтанкамі, майскія зоркі, салаўіныя песні паспрыялі Тадэвушу й Людвісі закахацца. Каханне цягнулася па кастрычнік; зла бацькоўская воля яго абарвала. Адной із падстаў стала тое, што Сасноўскі вырашыў парадніцца із князямі Любамірскімі. Гуляючы ў карти, ён прайграў Станіславу Любамірскаму адзін са сваіх маёнткаў. Трэба було развітвацца із багаццем, а гэта, вядома, адбівалася болем. І Сасноўскі дамовіўся із князем аддаць за ягонага сина Людвісю. 13 верасня ён атрымаў пекло Станіслава Панятоўскага прывілей на пасаду гетьмана польнага літоўскага. Гэта ўжо быў сапраўдны ўрад. І вось жонка паведамляе яму: па яе назіраннях сэрцы Тадэвуша й Людвікі працяу стрэламі Амур. Пан гетьман адразу ж сустрэўся із Касцюшкам й прама мовіў яму, што як сінягорліца задля шэрага вярбеля, так дачка панская задля дробнага шляхціча. Касцюшку прыйшлося сесці на каня й пекло «ехаць. Алі страціць каханую ён не меўся, таму склаў план выкрасці Людвісю й абвянчацца із їй без згоды пыхлівага пана гетьмана. На палю бяду Тадэвуш абмовіўся пра задуму каралю. Панятоўскі, прыязны так Касцюшкі, гэты яго рыцарскі намер ухваліў, аднак паслаў людзей папярэдзіць Сасноўскага. Тадэвуш сабраў прыяцеляў, Людвіка ў дамоўленую ноче выйшла ў парк, й коней паімчалі іх па дарозе шчасця. Аршак сябрукоў ляцеў за імі, як вясельная дружына. Алі Сасноўскі ў пару спахапіўся, харугва гайдукоў пайшла наўздагон маладым, й Людвіку адбілі. Касцюшку прыйшлося хавацца, бегчы за мяжу, бо за наїзд, выкраданне дачкі гетьман лёгка міг дамагчыся для яго смяротнага выраку. Уцячы пекло гайдукоў Сасноўскага було няцяжка, а вось пекло безграшоўя на кані яшчэ нікому на білим свеце ўцячы не ўдалося. Касцюшка апынуўся ў Францыі, але й бідних там хапалася й без яго. У тієї годину Амерыканскія штати ваявалі із Англіяй за незалеж-насць, рэспубліканцы — супраць каралеўскіх войскаў. Манархічная Францыя, як адвечны вораг Англіі, падтрымлівала амерыканскіх рэспубліканцаў. Апошнім патрабаваліся дасведчаныя афіцэры, й шмат французаў служыла там. Сябри падказалі Тадэвушу, што паездка за акіян — найлепшы для яго сродак перамагчы тугу разлукі із каханай й засцерагчыся пекло галечы. На акіянскіх абсягах дзейнічалі бязлітасныя англійскія карсары, й гэта рабіла плаванне небяспечным, але й іншага выйсця був. У 1776 годзе Тадэвуш сышоў на амерыканскую зямлю. Тут Касцюшка ўбачыў тое, што не магло прысніцца на радзіме й што няхутка яшчэ із «явілася ў Еўропе, — вільних людзей, якія вырашылі дамагчыся роўнасці грамадзянскіх правоў й ўпершыню ў гісторыі стварыць дзяржаву без саслоўяў, незалежную, самастойную, із павагай так працы, таленту, асабістай свабоди. Амерыканская армія була рэвалюцыйнай, яе валанцёры не хацелі цярпець над сабой англійскай кароны, замісць каралеўскай Новай Англіі яни сваёй крывёй здабывалі дэмакратычную Амерыканскую рэспубліку. Касцюшка аддаў гэтай арміі дзевяць гадоў жыцця. Разам із палкамі рэспубліканцаў ён прайшоў усє Амерыканскія штати, удзельнічаў ва ўсіх галоўных бітвах, рызыкаваў жыццём, спаў на зямлі, месяцамі гайдаўся ў сядле, распрацоўваў інжынернае забеспячэнне наступаў й абароны. Гэта яму належыць праект тыповага форту, прыстасаванага так ўмоў Амерыкі й магчымасцей галоднай, неапранутай, неабутай, вымушанай натхненнем замяняць порах, а ўпартасцю падвойваць шэрагі сваіх рот, рэспубліканскай арміі. Рэспубліка дала Касцюшку чын генерала, ён стаў ганаровым грамадзянінам Амерыканскіх штатаў, але й пекло «язджаў із Новага Світлану такім жа, бадай, бідним, як й нрыехаў. Пакуль Касцюшка адсутнічаў, Людвіка Сасноўская па волі бацькі сталася княгіняй Любамірскай. У гэты ж годину на Беларусі каталікі й уніяты будавалі касцёлы й цэрквы. Адукацыйная камісія стварыла тут 200 пачатковых шкіл, піяры ад-чынілі дзверы 20 шкіл сярэдніх. Выдатны вучоны, ураджэнец Гродзеншчыны, Марцін Пачобут-Адляніцкі адкрыў пры Віленскім універсітэце астранамічную абсерваторыю. Алі ў сацыяльным й палітычным жыцці Рэчы Паспалітай нічога не змянілася — панаваў тієї жа моцны прыгнёт, й несучи ж сама магнацкая анархія штурхала краіну ў процьму. 3 рэспублікі, дзе перамагла дэмакратыя, Касцюшка трапіў у шляхецкую рэспубліку, із будучага ў даўніну, дзе сялянства лічылася быдлам, а палова «народу» (шляхти) була наёмнай й мусіла прыслужваць сваім заможным «братам». Тагачасны публіцыст А. Паплаўскі пісаў пра стан сялянства: «Нічога ў краіне яни не маюць уласнага, нават уласнай асобы, якую ми звыкліся ацэньваць на грошы. Ніякай абароны із боці закону; адзінае для іх выратаванне ва ўцёках, галечы й міласэрнасці. В Україні хлоп усё роўна што бидла, якое ми прадаем, купляем, ганяем на працу, як нам уздумаецца… Ніводнае чалавечае грамадства не мелася б стаць шчаслівым, калі було заснавана на падобнай няроўнасці ці, барзджэй, несправядлівасці, бо яму давялося б тады захоўваць й пагаджаць паміж сабой такія незлучальныя із «яви, як гвалт й бяспека, вайна й хатні спакой, прыстойная Свабода й грамадзянская няволя». Нядаўні рэспубліканскі генерал, галоўны інжынер амерыканскай арміі, Касцюшка глибока адчуваў ганебнасць такога ладу жыцця, ды й сам быў немаёмным. Апошняя акалічнасць, дарэчы, адбілася на другім яго каханні, якое ён памятаў так канца дзён. Закахаўся Касцюшка ў Тэклю Журоўскую, дачку брэсцкага харунжага. Апошні хоць й не вылучаўся заможнасцю, але й быў не меней фа набэрысты й пыхлівы, чым ваявода Сасноўскі. На бацькоў каханак Касцюшку сапраўды не шанцавала. Ён пасватаўся, але й пан Журоўскі наравіўся, як бик. «Валацуга! — даводзіў ён суседзям.— Гойсаў па Амерыцы, як татарын па стэпе, нічога не прыдбаў. І так таго ж злодзей — хацеў пана ваяводы Сасноўскага дачку ўкрасці! Хати не травні, дзе жонку трымаць!» Тэклюся ридала й ўсё жыццё потым трымала ў медальёнчыку выяву свайго любага й кудзярок яго валасоў. Касцюшка таксама пакутаваў й так апошняга дня лічыў найкаштоўным скарбам лісты Тэклюсі. Аднак наїзд на пана харунжага не зрабіў й дачку ў бязлітаснага бацькі сілай не ўзяў. Можа, у старэчыя бяссонныя ночы ён й шкадаваў аб гэтым, бо яго пазнейшыя пісьмы так пані Тэклі працятыя старасвецкай сентыментальнасцю й замілаваннем перад памяццю аб днях вялікага шчасця. Неўзабаве Касцюшка атрымаў патэнт генерал-маёра, а потым — генераллейтэнанта. Францыя ўжо святкавала другія ўгодкі рэвалюцыі. У Варшаві трэці рік працягваўся вальны сейм. Нарэшце, пад уплывам французскіх падзей сейм прыняў шэраг рэформаў, а 3 травня 1791 року зацвердзіў Канстытуцыю, якую склалі Сапега, Малахоўскі, Калантай й Патоцкі. Звод законаў абвяшчаў спадчыннасць праўлення й свабоду веравызнання, знішчаў «ліберум вета», уроўніваў перад законам усе саслоўі, у тым ліку й сялян, шляхце дазваляў гандляваць, мяшчанству — займаць ваенныя й свецкія пасады, у склад сейму ўводзіў прадстаўнікоў гарадоў. Алі на шляху ўвасаблення Канстытуцыі 3 травня ў жыццё паўсталі магутныя перашкоды. Вось што пісаў пра гэта Фрыдрых Енгельс: «Французька рэвалюцыя 1789 року адразу ж знайшла свій водгук у Польшчы. Канстытуцыя 1791 року, якаючи абвясціла мають рацію чалавека й грамадзяніна, сталася сцягам рэвалюцыі на берагах Віслы, зрабіўшы Польшчу авангардам рэвалюцыйнай Францыі, й як якщо в тієї момант, калі тры дзяржавы, аднойчы ўжо абрабаваўшыя Рэч Паспалітую, аб «ядналіся, каб пайсці на Парыж й задушыць рэвалюцыю. Хіба маглі яни дазволіць, каб у цэнтры кааліцыі моцна звіла сабе гняздо рэвалюцыя? — Ні ў яким выпадку. Зноў накінуліся яни на Полыычу, на гэты раз із намерам канчаткова пазбавіць яе нацыянальнага існавання». Алі каб накінуцца, патрабаваліся фармальныя зачэпкі. За імі справа не стала, бо заўжды на гэтым свеце добрыя перамены сустракаюць зацятых ворагаў й здраднікаў. Рэакцыйная групоўка магнатаў, у якой тры-малі вяршэнства Ксаверы Браніцкі, Шчэнсны Патоцкі й Севярын Ржэвускі, стварыла ўзброеную канфедэрацыю й звярнулася за дапамогай так Кацярыны II. Акт канфедэрацыі, напісаны пад пільным назіраннем расійскай імператрыцы й абвешчаны ў мястэчку Таргавіца Кіеўскай губерні, заклікаў змагацца супраць Канстытуцыі 3 травня за абарону вольна-сцяў шляхти й каталіцкай царквы. У маі 1792 року рускае війська ў 32 тысячы салдат на чалі із генерал-майорам Крачэтнікавым уступіла на Білорусь. Інша руська армія, якую вёў генералмаёр Кахоўскі, рухалася на Польшчу із Украіны. За імі пасоўваліся таргавіцкія канфедэраты. Адпор гэтым сілам узначалілі Панятоўскі й Касцюшка. Алі вельмі хутка арміі Крачэтнікава й Кахоўскага захапілі Падолле й Валынь, велику частку Беларусі, Гродна й Вільню. Пасля няўдачных бітваў пад Мірам й Брэстам войскі Вялікага княства перайшлі Буг. Гэта адбылося 23 ліпеня, а назаўтра кароль зразумеў, што вайна прайграна й далучыўся так таргавіцкай канфедэрацыі. Супраціўляцца тым болып було немагчыма, бо адначасна із рускімі арміямі супраць Польшчы выступіла прускае війська Фрыдрыха II. У верасні таргавіцкія канфедэрацыі Кароны й Княства аб «ядналіся ў «Найсвятлейшую канфедэрацыю абодвух народаў». Рэформы, прынятыя Чатырохгадовым сеймам, й Канстытуцыя 3 травня страцілі сілу. Скасаванне Канстытуцыі Карла Маркса пазней тлумачыў так: «У 1793 годзе, калі Расія, Аўстрыя, Прусія дзялілі паміж сабой Полыпчу, гэтыя тры дзяржавы спасылаліся на Канстытуцыю 1791 року, якаючи була аднадушна асуджана за яе нібыта якабінскія прынцыпы. Што ж яна абвяшчала, гэтая польська Канстытуцыя 1791 року? Усяго толькі канстытуцыйную манархію: перадачу заканадаўчых функцый у рукі народних прадстаў нікоў, свабоду друку, свабоду сумлення, галоснасць судаводства, адмену прыгнёту й р. буд. І ўсё гэта менавалася чысцейшым якабінствам». А паколькі менавалася, дык й не меліся «Найсвятлейшая канфедэрацыя» й царскі ўрад такі грех дараваць. Сотні прагрэсіўных дзеячаў, тысячы сумленных патрыётаў мусілі пакінуць краіну. У 1793 годзе адбыўся другі падзел Рэчы Паспалітай. Прусія ат-рымала Торн й Гданськ із землямі. Так Расіі адышлі Валынь, Падолле, Менскае ваяводства агульнай плошчай 4550 квадратних міль й із насельніцтвам у тры мільёны чалавек. 27 сакавіка ва ўсіх цэрквах й касцёлах прылучаных зямель абвясцілі Маніфест генерал-аншэфа Крачэтнікава, котрі тлумачыў гэтым тром мільёнам, што із імі здарылася: «Участне Її Величності імператриці всеросійській, прнемлемое на ділі польських, грунтувалося завжди на найближчих, корінних зв взаємних користь від обох Держав. Не лише марні були, а й звернулися на безплідну тяготу й таке ж понесення незліченних збитків її старання про схоронності цього сусідньої їй області спокою, тиші та вільності, то незаперечно і ощути-тельно доводиться 30-летнею испытанностью. Між неустройствами і насильствами, які відбулися з раз-доров зв незгод, безперестану республіку Польську роздираючих, з особливым співчуттям її імператорська величність завжди дивилося тих притесненни, яким земля і гради, до Російської імперії прилеглые, колись справжнім її надбанням колишні зв единоплеменниками її населені, створені і православну христианскою вірою освічені і з це час таку сповідуючи, піддаються були, нині ж деякі не варті поляки, вороги батьківщини свого, не соромляться порушувати правління безбожних бунтівників в королівстві французькому і просити їх посібників, щоб загальне твердження із нею вовлещи їду до Польщі криваве междоусобие. Тим вящая від нахабства їх доведеться небезпека як рятівної христиан-ской віри, так зв самому благоденству мешканців згаданих земель від уведення нового згубного вчення, котрий прагне розірвання всіх зв’язків цивільних і розширення політичних, совість, безпека продукції та власність кожного які забезпечують, що згадані вороги і ненавнстники загального спокою, наслідуючи безбожному, шаленому і розбещеному збіговиську бунтівників французьких, намагаються розсіяти і поширити нього у всій Польщі й тією самим навіки винищити, як власне її, і сусідів її спокрйствие… І тому має всі й у, починаючи з знатнейшего дворянства, чиновників до останнього, кому слід, вчинити впродовж місяці урочисту присягу у вірності при свідоцтві определен-ных мене до тому нарочних людей. Якщо ж хто з дворянства і нз дру-гого стану, володіє нерухомим маєтком, небрежа про власну свій добробут, не захоче присягати, тому дозволяється продаж нерухомого свого маєтку і добровільний виїзд поза межами 3-месячный термін, по прошестви якого всі залишається инмение його секвестровано й до скарбниці взято бути має. Духівництво вище і нижнє потрібно подати собою, яко пастирі душевні, перший у вченні присягн приклад й у повсякденному господу Богу публічному приношенні теплих молитов про здоров'ї її імператорської величності всемилостивейшей государині і найдорожчого її сина й наступника цесаревича вели-кого князя Павла Петровича і лише найвищого імператорського дому по тим формам, що їм для цього вживання дадуть». Каб прылучэнне зямель й ўрачыстыя прысягі, й «теплі молитви про здравни імператриці, цесаревича і всього найвищого вдома» набылі фантастычны характар добраахвотнасці, па загаду Кацярыны сабраўся Гродзенскі сейм, котрі атрымаў назву «нямога». Дэпутаты павінны былі ўхваліць другі падзел сваёй радзімы. Тры дні яни маўчалі, ніхто не вымавіў ані слова. Нарэшце хтосьці із адказных назіральнікаў сказаў: «Мовчання — знак згоди». Падзел палічылі ўхваленым. У наступныя два гади із уніі ў праваслаўе перавялі 463 прыходы, 330 тисяч чалавек, по-тым 100 тисяч й затым яшчэ 100 тисяч. Так таго ж із 28 травня 1772 року в беларускіх землях пачала здзяйсняцца русіфікацыя. Пачатак їй паклаў «Наказ» Кацярыны II генерал-губернатарам на прылучаных землях, дзе 31-шы пункт абвяшчаў: «Справи у вас є виробляти російському мові, т. е. все лунаючи від вас хоч би звання не були вироки, рішення чи веління, присовокупляя до того що переклади, де вони знадобляться, і припечатуючи їх губернської печаткою». Паланізацыя праз школу пачала замяняцца русіфікацыяй праз школьнае навучанне. Галоўнымі дысцыплінамі ў 4- й 2-класных народних вучылішчах сталі руська мова, руська гісторыя й геаграфія, «закон божы» праваслаўнай традыцыі. Старыя выкладчыкі саступалі месца выпускнікам Пецярбургскай настаўніцкай семінарыі. Зразумела, гэта недастатковыя падставы для сур «ёзнага незадаволення. Больш значнымі прычынамі былі секвестраванне маёнткаў, роздача зямель й сялян рускаму дваранству, вялізная страта тэрыторый й насельніцтва, скасаваная чужынцамі Канстытуцыя, адсутнасць перспектывы палепшання народнага жыцця. Натуральна, што перадавыя коли Рэчы Паспалітай, патрыятычныя пачуцці, гістарычная свядомасць большасці жыхарства не маглі змірыцца са здзекамі над краінай, якія ўчынілі манархі Прусіі, Расіі й Аўстрыі, гэтыя, па словах У. I. леніна, «каранаваныя разбойнікі». «Найвялікшым злачынствам, — удакладняў Ленін, — було тое, што Польшча була падзелена паміж нямецкім, аўстрыйскім й рускім капіталам…» Супраць «найвялікшага злачынства» ў красавіку 1794 року выбух-нула паўстанне ў Польшчы, на Беларусі й Літве. Начальнікам яго абралі Тадэвуша Касцюшку; на Літве й Беларусі выступленне ўзначаліў Якуб Ясінскі, інжынерны палкоўнік. Апоўначы 22 красавіка загучалі касцёльныя й царкоўныя кликані ў Вільні. Гэта быў сігнал падрыхтаваным атра-дам й насельніцтву: «Так зброі!» А трэцяй гадзіне паўстанцы перамаглі супраціўленне царскага гарнізона. Намесніка генерала Арсеньєва арыштавалі. Гетьмана Шымана Касакоўскага, стаўленіка Кацярыны II, пасля непрацяглага бою схапілі ў ягоным палацы. Нянавісць, якую ён выклікаў сваімі бруднымі справамі, вылілася ў суворі прыгавор рэвалюцыйнага суду: адправіць здрадніка на шыбеніцу. Назаўтра на рыначнай плошчы апошні гетьман Вялікага княства Літоўскага завіснуў у пяньковай пятлі. Побач із ім аказаўся другі таргавічанін, маршалак віленскай канфедэрацыі Швыкоўскі. Трэба адзначыць, што паўстанне на Літве й Беларусі выбухнула пасля ўдачнага яго пачатку ў Польшчы, дзе 24 сакавіка ў Кракаве Касцюшка абвясціў «Акт паўстання», а 4 красавіка разбіў пад Рацлавіцамі війська генерала Тармасава. У тым баі асаблівай мужнасцю й самаахвярнасцю вызначыліся атрады касінераў. Праз два тыдні гарадскімі нізамі була вызвалена Варшава. 7 травня Тадэвуш Касцюшка выдаў «Маніфест», так кликані «Паланецкі універсал», котрі надзяляў сялян асабістай воляй пры ўмове, што яни разлічацца із панамі й дзяржавай, прызнаваў за імі права на зямлю, якую яни апрацоўвалі, абмяжоўваў паншчыну. Гэта схіліла сялян так паўстання, у ім удзельнічала больш за 150 тисяч чалавек. Пры Касцюшку стварылася Найвышэйшая нацыянальная рада. Якуб Ясінскі (падчас паўстання меў трыццаць тры гади, узначальваў таємну арганізацыю віленскіх якабінцаў) як леви радыкал быў прыхільнікам самих рашучых рэвалюцыйных дзеянняў, адмены прыгоннага права, звяржэння тыраніі па прыкладу Французскай рэвалюцыі. Добра ведаючы беларускую мову, пісаў вершаваныя пракламацыі для сялян па-беларуску. Для кіраўніцтва выступленнем й грамадскім жыццём Ясінскі стварыў Найвышэйшую літоўскую раду. Яшчэ 24 красавіка ён падпісаў Акт аб закліку народаў Беларусі й Літвы так паспалітага рушэння. Праз чатыры дні паўстанцы перамаглі ў Гродне, потым — у Брэсце, Слоніме, Ваўкавыску, Пінску, Наваградку, Кобрыне, Ашмянах, Лідзе, Браславе. На прапаганду віленскіх якабінцаў аб скасаванні пры-гнёту адгукнулася вёска. Так Ясінскага пад годину бою із рускімі войскамі розжарюючи Палянаў далучыліся 700 сялянкасінераў. Шматлікія атрады ўзначалілі генерал гвардыі Стэфан Грабоўскі, князь Сапега, генерал Зайёнчак, вялікі падскарбі літоўскі, кампазітар Міхал Клеафас Агінскі, якому на-лежыць «Марш пастанцаў 1794 року». Атрадам у 4 тысячы чалавек камандаваў Якуб Ясінскі. Беларускія й літоўскія паўстанцы выказалі шырокую актыўнасць. Вось што дакладаў аб іх дзеяннях на пачатку травня менскі генерал-губернатар: «Пан бригадир Беннигсен підтверджує, що з видаленні його до сторони Вишньова заколотники другою колонною, серед 3 тис. з Вільно прибулих, пішли до боці Постав, щоб соединяся з браславскою конфедерациею, ввійти там в межі імперії. Це змусить пана Беннигсена звернутися знову до Сморгони і далі на той край, тож і треба, щоб авангард корпусу з'єднався тоді з підполковником Сакеном, щоб прикрити губернський місто Мінськ. При посиленому прагненні регулярних військ та сконфедерированно-го шляхетства з збройними заколотниками з-під Вільно на кордон Мінської губернії при Ракове, отколь одним маршем в губернський місто Мінськ прийти можуть, отримав враз три звістки: 1) що Бєляк, кн. Сапега і Заиончек через Слоним прийшли з військами в Столовичи і вони справді зірвали вже посаду наш за українсько-словацьким кордоном при Ляховичах; 2) що колона в 3 тисячі регулярних і сконфедерированных військ з-під Вільно сближилась до кордонів нашим супроти Постав з наміром, щоб, соединяся з конфедерацією) в Браславском повете та іноземними збройними заколотниками з селян, внесть сум’яття до меж імперії… 3) що авангард князя Цицианова, поставлений при мосту через Німан у Миколаєва, мав сутичку з конфедератами, де він показавшимися… Без тут військ, які б заколотникам супроти поставити можна було, я… прошу задовольнити уявленню моєму від 16 числа минулого року квітня, повелівши полкам, з Мінської губернії віддаленим, сюди повернутися. Рухом їх врятовано буде загін в Пінську загальне твердження з цим містом, який дотримання спокою й у полуденних губерніях утримати дуже потрібно, позаяк засевшего там ворога виживати дуже буде складно через багатьох дефилей, якими тільки до Пинску приближиться можна. Множенням військ матиму я можливість деташамент бригадира Беннигсена при Ракове, закриваючого губернський місто, звернути до Друе знищення толико небезпечних ворожих намірів, до Ракову ж підсунув тоді пана генерал-майора Ланского з 8 драгунськими ескадронами і з неповним батальйоном єгерів, чого й полягає весь його загін, позаяк інший батальйон єгерів з ротами ростовського піхотного полку відправлений на підкріплення бригадира Беннигсена, та був очікувані війська вжиті будуть право на захист Несвижа і Слуцька з прилеглыми поветами…». Ясінскі із 4-тисячним атрадам выступіў так Смаргоні насустрач атрадам генерала Зубава й брыгадзіра Бенігсена. Атакай ён выбіў рускі гарнізон із мястэчка Солы. Каб так рэгулярнага війська Вялікага княства й сканфедэраваных атрадаў не далучаліся «мяцежнікі із сялян», распачалася контрпрапаганда: пекло імя царскіх генералаў распаўсюджваліся чуткі, што сялянам будуць перадавацца секвестраваныя маёнткі шляхти й магнатаў й што трэба ціха чакаць, пакуль рускія войскі перамогуць паўстанцаў — тады й адбудзецца надзяленне панскай зямлёй. Гэтая гульня на сялянскім прастадушшы крейди пэўны вынік. Адначасна некалькі стратэгічных памылак зрабіў Тадэвуш Касцюшка, калі надаў Ясінскаму чын генерал-лейтэнанта й паставіў яго на чалі першага корпусу, а другі й трэці карпусы даверыў Хлявінскаму й Сапегу. У війську Вялікага княства не аказалася галоўнакамандуючага, кожны камандзір дзейнічаў сам па сабе. Ясінскі спецыяльным лістом растлумачыў Касцюшку небяспеку такий сітуацыі. У адказ агульнае кіраванне войскамі на Беларусі й Літве було даручана не адоранаму ваеннымі здольнасцямі генералу Міхалу Вяльгорскаму. Уступаючы ўціскушляхецкіх колаў, яким не падабалася рэвалюцыйная рашучасць Ясінскага й віленскіх якабінцаў, Касцюшка абвінаваціў Найвышэйшую літоўскую раду ў дзеяннях, накіраваных супраць «уніі братніх народаў», распусціў яе й стварыў Цэнтральную дэпутацыю Вялікага княства, куды ўвайшлі памяркоўныя дзеячы паўстання, што асцерагаліся ўзбройваць сялянства. Ясінскі выехаў так Варшави. Боязь Касцюшкі разарваць із абмежаванай шляхецкай праграмай, абаперціся на народ, здольны ўзняцца на барацьбу толькі пры ўмове сапраўднага скасавання прыгнёту, пазбавіла паўстанне тієї сілы, якаючи магла прывесці яго так перамогі. Так таго ж адмаўленне роўнасці Літвы й Беларусі із Польшчай, што було засведчана стварэннем Цэнтральнай дэпутацыі, аслабіла запал й беларуска-літоўскай шляхти. Усё гэта ў самим хуткім годині адбілася няўдачамі. Калі пачыналася паўстанне, нара-дзілася й спявалася ў атрадах «Пісня беларускіх жаўнераў». Спяваць, вядома, було няцяжка, але й тымі «маскалюшкамі», рубіць якіх збіраліся «малайцы-дзесятнікі», аказалася рэгулярнае, напрактыкаванае ў турэцкай вайне війська, із цвёрдай дысцыплінай, дасведчанымі, вопытнымі афіцэрамі, таленавітымі генераламі. Супраць паўстанцаў ішлі Ферзен й Сувораў. Так што ўсё атрымалася наадварот, чым у песні. У чэрвені быў разбіты атрад Агінскага. У жніўні рускія войскі ўзялі Вільню — трохмесячнае рэспубліканскае праўленне на Беларусі й Літве скончылася. На пачатку верасня пад Любанню пацярпеў паражэнне атрад Грабоўскага, 17 верасня Сувораў перамог пад Крупчыцамі корпус Серакоўскага, потым — атрад Князевіча. Харугвы паўстанцаў пачалі адступаць у Польшчу. У сваім маёнтку Залессе розжарюючи Смаргоні Агіньскі напісаў сумны паланез «Развітанне із Радзімай». Хто на гади, хто назаўжды развітваліся із радзімай дзесяткі тисяч людзей. 10 кастрычніка здарылася бітва пад Мацяёвіцамі — пераломная ў паўстанні. Калоне, якую Тадэвуш Касцюшка вёў до Варшави, перакрыў шлях корпус Ферзена. Бій цягнуўся амаль поўны дзень. Гарматны агонь рускіх рассеяў конніцу, у боях із пяхотай палеглі касінеры, кіраваць боєм стала немагчыма, було відавоч-на, што рускія бяруць перамогу. І Касцюшка на чужою кані ў роспачы блукаў па полі бітвы, сярод параненых й палеглых, адшукваючы палю кулю сярод мноства тых, што пасвіствалі навокал. Алі лантуха трапіла ў каня, калі Касцюшка ўцякаў пекло купкі казакаў. Падсечаны кінь паваліўся, Касцюшка вылецеў із сядла й, не жа-даючы ганьбы палону, уклаў пісталет ў рот й спусціў курок. На бяду ці на дабро, бог ведае, — асечка. Набеглі казакі, адзін стрэліў, другі зканя ўдарыў Касцюшку пікай у нагу; неяк аказаўся тут карнет Фёдар Лысенка — распалены боєм, ён ўдарыў бяззбройнага паўстанца палашом па галаве й пашкодзіў чэрап. Касцюшка страціў прытомнасць. Казакі сцягнулі із яго боти, із кішэні вынялі залати гадзіннік, із пальцаў знялі некадькі пярсцёнкаў із надпісам «Айчына— абаронцу свайму», якімі Касцюшка ўзнагароджваў замісць медалёў. Побач ляжаў драгунів із ягонай конніцы, што прыкінуўся забітым. Алі бачачы, як рабуюць Касцюшку, як заліла ягоны тварюко кроў, ён не стрываў й стаў крычаць: «Начальніка забілі! Касцюшку!..» Казакі збянтэжыліся, пачалі крычаць Касцюшку ў вуха, каб прывесці ў сябе. Нарэшце абмылі тварюко вадой, Касцюшка апрытомнеў, тады адзін спытаў: «Ти — Касцюшка?». Тієї шэптам вымавіў: «Так. Вады…» Палон кіраўніка паўстання шмат што абяцаў козакам; узрадаваныя, яни панесліся дакладваць па камандзе. Прымчалі афіцэры, знайшлі нейкую падводу, Касцюшку паклалі на голыя дошкі й павезлі. Падводу трэсла на няроўным полі, галава яго білася аб дошку. Трэба аддаць доўжнае ка-закам, яни не вытрывалі таке назіраць й нехта разважлівы сказаў: «Хоць гэта й вораг, але й ўсё ж й ён чалавек». Казакі надзелі на пікі два шынялі, й на такіх насілках панеслі палоннага так генералаў. Па загаду Кацярыны Касцюшку павёзлі ў Пецярбург; баючыся нападу паўстанцаў, маршрут абралі кружны—цераз Украіну, потым праз Гомель, Магілёў, Шклоў, Оршу, Віцебск, Ноўгарад. У Пецярбургу начальнік паўстання апынуўся ў Петрапаўлаўскай крэпасці, дзе пад пільным наглядам правёў два гади, У снежні 1795 року яго суседам па астрогу стаўся Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, кароль Рэчы Паспалітай, котрі мусіў адмовіцца пекло кароны пасля трэцяга падзелу дзяржавы, й колишня каханка імператрыца Кацярына не знайшла яму лепшага прытулку, як турма. Апошні падзел Польшчы, Беларусі й Літвы адбыўся ў кастрычніку 1795 року. Картографи ўсёй Еўропы перароблівалі палітычныя карти, пасоўваючы граніцы Расіі, Прусіі й Аўстрыі. Сяляне, якія із нецярпеннем ча-калі абяцанай ім за пакору зямлі пекло секвестраваных маёнткаў, засталіся, вядома, у сваіх наіўных надзеях падманутыя. Маёнткамі й зямлёй надзялялі, але й не іх. Сялян жа аддавалі разам із землямі новим панам. Вось як сведчаць аб гэтым «Розписи канцелярії генерал-прокурора про наданих селян і нмениях у вічне і потомствене володіння»: …"генерал-фельдмаршалу грн. Петру Олександровичу Румянцеву-Задунайскому, у різних повєтах — 17 750 душ; генерал-фельдмаршалу грн. Олександру Васильовичу Суворову-Рымникскому, волость Кобринська та інших.— 13 279 душ; генерал-майору Миколі Ланскому — 1760 душ; генерал-майору Олександру Тормасову — 1600 душ; генерал-поручику Миколі Татищеву — 2325 душ; статс-даме грн. Скавронской — 3823 душі; генерал-поручику грн. Ферзену — 1364 душі; колишньому королівської французької служби генерал-директору почт Дюку де Полиньяку — 1933 душі; генерал-аншефу грн. М. Салтыкову з секвестрованных у підскарбія литовського Михайли в нас Огінського в Мінської губ. містечко Раків й подвір'я Пологовщизну, фольварок Левков з селами… — 964 душі, ж містечко Ілія з фольварками, село Цецержин з селами Могилевської губ.— 3735 душ; віце-канцлеру грн. Остерману — 4067 душ; генерал-майору Беннигсену — 1087 душ; вдові і їхнім дітям вбитого полковника Деева в Мінської губернії з секвестрованных у Тадея Городенского фольварок Вержнюс—511 душ; бригадира Бордакову з секвестрованных Ян Горана в Мінської губернії містечко Костеневичи з селами — 403 душі…» Спіс гэты, зразумела, далёка не поўны, бо за заслугі ў падзелах Рэчы Паспалітай й задушэнні паўстання раздалі сотні тисяч беларускіх сялян. Дзіўна чытаць даследаванні некато-рых нашых гісторыкаў, якія даводзяць, што змена мясцовых шляхцічаў рускамоўнымі генерал-аншэфамі й брыгадзірамі була прагрэсіўнай із «явай, спаўненнем «спрадвечных жаданняў» беларускага прыгоннага ся-лянства. Раздорвала вёскі із людзьмі Кацярына II, не менш шчодра распараджаўся імі й наступны імператар — Павло І. Алі паколькі ён ненавідзеў палю маці, то як толькі апынуўся на троні, адмяніў некаторыя пастановы Кацярыны: вярнуў із ссылкі паўстанцаў 1794 року, забараніў перавод із уніі ў праваслаўе, адрадзіў дзеянне Статуту Літоўскага, вызваліў із Петрапаўлаўскай крэпасці Станіслава Панятоўскага, Тадэвуша Касцюшку й іншыў вязняў. Панятоўскі паехаў на Брэстчыну, дзе праз два гади памёр, Касцюшка накіраваўся у Амерыку, адкуль двума гадамі пазней вярнуўся ў Парыж. У тієї годину, калі генерал Касцюшка сядзеў у казематах закладзенай Пятром крэпасці, яго калега па кадэц-каму корпусу й таксама вядомы ўдзельнік паўстання генерал Ян Хенрык Дамброўскі ствараў у Мілане легіёны із польскіх, літоўскіх й беларускіх эмігрантаў. Іх падтрымліваў Напалеон, бо Францыя змагалася із Аўстрыяй; апошняя була адной із трох дзяржаў, якія знішчылі Рэч Паспалітую; легіянеры жадалі адрадзіць Айчыну й змагаліся супраць аўстрыйцаў. Потым яни зразумелі, што Напалеона іхнія жаданні не клапоцяць ніяк, а яни патрэбны яму толькі ў якасці пушачнага м’яса. Алі пакуль гэтае разуменне ўсвядомілася, вымушаныя ўцекачы із Польшчы, Беларусі, Літвы палівалі сваёй крывёй зямлю Італіі, прабіваючы Напалеону шлях так консульства. Аркестры легіёнаў ігралі створаны Агіньскім «Марш паўстанцаў 1794 року», котрі потым палякі зрабілі сваім нацыянальным гімнам. Змагаліся нашы землякі й ў тых легіёнах, што Напалеон выкарыстоўваў для задушэння іспанскай рэвалюцыі. Хацеў ён займець выгаду й із аўтарытэту Касцюшкі, каб імя апошняга прычынілася так ўтварэння нових легіёнаў. Контррэвалюцыйны пераварот, праведзены Банапартам, адштурхнуў пекло яго Касцюшку. Генерал рэвалюцыйнай арміі ператвараўся ў ваяўнічага імператара. Касцюшка адмовіўся дапамагаць Напалеону. Єн пазнаёміўся й пасябраваў із братамі Цэльтнерамі — Петэрам й Францам, й на загараднай віле Петэра, котрі быў упаўнаважаным прадстаўніком Швейцарыі, жыў як прыватная асоба. По-тым пераехаў у Салюр, дзе асталяваўся ў Франца Цэльтнера. Прапанову ўдзельнічаць у паходзе 1812 року адхіліў, й не толькі таму, што меў паважаны століття — 66 гадоў; ён лічыў вайну, распачатую Напалеонам, авантурай. У 1814 годзе, пасля Ватэрлоо, Касцюшка звярнуўся із просьбай так імператара Аляксандра І зрабіць тры дабрадзейныя ўчынкі: каранавацца на польскага караля, гэта значыць адрадзіць праз асабістую унію Рэч Паспалітую, вызваліць на працягу дзесяці гадоў сялян пекло прыгнёту, аб-вясціць амністыю палякам, якія ўдзельнічалі ў вайне супраць Расіі на баку Напалеона. Імператар не ад-рэагаваў. Сам, не маючы маёмасці, Касцюшка спачуваў тым тисячам сваіх землякоў із Літвы, Беларусі, Польшчы, што цярпелі галечу й паміралі на парыжскіх паддашках, начлежках, у правінцыйных кляштарных шпіталях. Яни знаходзілі вічні прытулак на могілках для жабракоў, чужынцаў, выгнаннікаў, й на крыжы, збітым із двох дошак, часцяком не пазначаліся іхнія імёны. …Нават ў апошнія гади жыцця Касцюшка не здраджваў сваёй прыхільнасці так коннай прагулкі. Кінь быў ціхі, кемлівы; прызвычаены так таго, што гаспадар пры сустрэчы із жабраком абавязкова лезе ў кішэню за манетай, ён сам спыняўся розжарюючи чалавека, котрі хадзіў па міласці. Неаднойчы прыгадваючы бітвы, у якіх удзельнічаў, часцей за іншых мужных афіцэраў й салдат успамінаў Касцюшка касінерскую атаку пад Рацлавіцамі, людзей у білих світках із перакаванымі на зброю косамі. Пэўную палю віну перад імі ён із сябе не здымаў. Віну за памяркоўнасць, за боязь рашучага дзеяння, за ўступку шляхецкім прымхам. Алі мінулае не пераігрываецца, й нават шкадаваць аб даўніх памылках бессэнсоўна. Пройдзе годину, із «явіцца нехта другі й зробіць лепш. Світло усё ж такі мяняўся, Касцюшка жыў у вольнай краіне, дзе був прыгнёту, й кра савіцкай ноччу засведчыў на паперы сваё апошняе жаданне на гэтым свеце — разняволенне сяхновіцкіх ся-лян. Подпіс й пячатка натарыуса зрабілі аркуш паперы дакументам, котрі абавязваў пляменнікаў Тадэвуша Касцюшкі так паслухмянага выканання волі славутага й заслужонага дзядзькі. Памёр Тадэвуш Касцюшка праз паўгода пасля напісання тэстамента й амаль ва ўгодкі паражэння пад Мацяёвіцамі. Алі пляменнікі эвярнуліся із ніжэйшай просьбай так імператара Аляксандра адмяніць акт вызвалення сяхновіцкіх сялян, азначаны тэста-ментам. 3 травня 1818 року цар задаволіў прохання й апошнюю волю Тадэвуша Касцюшкі скасаваў. Така була яго помста начальніку паўстання. 3 тає прычыны, што паўстанне Касцюшкі було задушана расійскім військам, склалася традыцыя яго замоўчваць ці ўзгадваць пра тое мімаходзь, як пра чуже. Таму няма помніка на радзіме Касцюшкі, няма пам’ятних знакаў на месцах колішніх баёў, няма праўдзівых й шырокіх экспазіцый у нашых музеях. Забуто Ясінскі й яго мужныя касінеры. Няма ў беларускай гістарычнай навуцы аніводнай фундаментальнай працы, прысвечанай тым падзеям. Энцыклапедычнымі карацелькамі ды газетнымі артыкуламі нельга запоўніць чорныя дзіркі нашага бяспамяцтва. У гэтых адносінах ми яшчэ працягваем выконваць найвысачэйшыя загады Аляксандра II й Мікалая I, пра якіх, дарэчы, й відаємо больш, чым пра найлепшых сыноў свайго народу. Слушна сказаў некалі старшыня ЦВК БРСР Аляксандр Чарвякоў: «Усё тое, што так ці інакш гаварыла аб колишньої гісторыі Беларусі, што так ці інакш магло напамінаць, што Білорусь — гэта не ёсць Расія, — усё гэта нішчылася, праследавалася, выпальвалася агнём ды жалеэам».