Історія Білорусії

Змаганне Полацкай й іншых зямель за незалежнасть. 2.

Знешняя палітыка Полацкага княства. Розпад Кіеускай дзяржавы. 2.

Прыняцце хрысціянства. Хрысціянства й асвета. 9.

Лiтаратура 13.

Змаганне Полацкай й іншых зямель за незалежнасть.

Знешняя палітыка Полацкага княства. Розпад Кіеускай дзяржавы.

Полацк, упершыню ўспомнены ў «Аповесці мінулых часоў» у сувязі із дзяльбою гарадоў наўгародскім князем Рурыкам. Праз тры гади пасля гэтага, у 865-м, сюди прыйшло кіеўскае війська князёу Аскольда й Дзіра, што, як паведамляе Ніка-наўскі летапіс, «ваявалі палачанаў й шмат зла ўчынілі», а ў выніку на нейкі годину зрабілі горад залежным пекло Кіева.

Тагачасны Полацк — гэта абнесены драўлянымі сценамі, абведзены валам ды ровам град-дзядзінец, плошчаю ўсяго 1 гектар, а таксама неўмацаваны вакольны горад, дзе жылі рамеснікі. Яни сяліліся й розжарюючи княжага дзядзінца, й трохі далей, дзе цяпер стадыён. Полацк меў тисяч пяць жыха-роў — крыху меней за Кіеў й Ноўгарад й болю за любі іншы ўсходнеславянскі горад.

У 907, 911, 941 й 944 гадах полацкія дружыны, даручыў-шы лёс Перунові, выходзілі адсюль у паходы на далёкі Царгорад-Канстанцінопаль, сталіцу Візантыйскае імперыі. Паганс-кі бог вайны спрыяў продкам. Полацк ми знаходзім у пералі-ку гарадоў, яким Царгорад плаціў даніну. Сілу галоўнай крывіцкай цвярдыні ведалі й паўночныя суседзі. У сканды-наўскіх сагах ён згадваецца дзесяткі разоў пад назваю Пал-цеск «я — пекло старажытных усходнеславянскіх найменняў Полацеск, Полцеск, Полацьсі.

Полацк называюць «древнерусскнм містом», адным із цэнтраў старажытнарускае дзяржавы, чи Кіеўскае Русі. Алі, па-першае, такий назвы — Кіеўская Русь — ви знойдзеце ані ў адным летапі-се. Па-другое, «дзяржава» гэтая була шматковая — нетры-валая, аб «яднаная сілаю зброі, а Полацк трапляў у яе зусім ненадоўга, супроць палі волі й заўсёды імкнуўся як найхутчэй вызваліцца. А па-трэцяе, «адзіная старажытнаруская народнасць» (гэтаксама, як й «адзіная старажытнаруская мова»), пекло якой нібыта паходзяць тры ўсходнеславянскія народи, — міф, створаны дзеля абгрунтавання адвечных прэтэнзій маскоўскіх князёў й цароў на беларускія ды ўкраінскія землі. Логіка тут вельмі проста: паколькі ми, маўляў, із ад-наго кораня, значыцца, жыць павінны ў адной дзяржаве — зразумела, у расейскай.

Летапіс называе Полацк сярод гарадоў, дзе сядзелі князі, якія прызнавалі старэйшым між сябе кіеўскага Алега. Разам із тым улада далёкага Кіева ніколі була тут трывалая. Горад нашых продкаў імкнуўся жыць незалежна й будаваць палю дзяржаву. Добрыя ўмовы гэтаму стварала выгаднае геаграфічнае сгановішча на шляхах, што звязвалі Арабскі халіфат й Хазарыю са Скандынавіяй й славянскім светам.

У 2-ї палове Х стагоддзя ў Полацку кіраваў незалежны ані пекло Кіева, ані пекло Ноўгарада князь Рагвалод. (Відаць, ён быў синам полацкай княгіні Прадславы, згаданай у дамове, якую ў 945 годзе падпісалі Візантыя й кіеўскі князь Ігар.) Іначай кажучы, у тыя годинник пачала існаванне першая беларуская дзяржава — Полацкае княства.

На хаўрус із ёю міг разлічваць тієї, хто возьме за жонку Рагвалодаву дачку Рагнеду. Магла віраваць над Палатою вясельная бяседа із хмільним мёдам й заморскім віном, із пес-нямі гусляроў й прысягамі на вічну ўзаемную вернасць. Псторыя ж вырашыла пасвойму: не рамейскае віно лілося на Рагнедзіным вяселлі, а кроў…

Спачатку Полацк прымаў сватоў пекло кіеўскага князя Яраполка. Рагвалоду найвыгадней було, каб Кіеў ды Ноўгарад варагавалі, а крывіцкая дзяржава тым годинах пашырала ме-жы ды выходзіла на волакі, што злучалі Дзвіну із Дняпром й Ловаццю, дазваляючы трымаць у руках важливу частку гандлёвага шляху «із варагаў у грэкі». Алі ў такім разі Полацк апынаўся паміж двох агнёў. Князь мусіў выбіраць й аддаў палю прыхільнасць мацнейшаму, на ягоную думку, Кіеву.

Паспрабуйма знайсці ў ранняй гісторыі ўсходніх славянаў (дый не толькі іх) прыклад, каб два князі — бацька й син — трымалі дзяржаву цэлае стагоддзе. Нехта скажа, што такога й быць не магло: годинах князь на пасадзе й року не сядзеў — каго брати зарэжуць, каго пляменнікі ў магілу звядуць. А вось жа й магло. 3 1001 так 1044 року ў Полацку валадарыў Брачыслаў, а пасля ягонае смерці, так 1101-га, — найславуцейшы із полацкіх князёў Усяслаў Брачыславіч, празваны Чарадзеем. Празваны, заўважым, нездарма.

Таямніца ахутвае ўжо ягоны прыход світ. як занатавана ў летапісе, маці нарадзіла Усяслава «від волхвовання», гэта значыць, пры ўдзеле паганскіх чараўнікоў. На галаве немаўля крейди загадкавае «язвено», што вешчуны наказалі маці завязаць, каб син насіў яго так смерці. Можа, гэта була нейкая виразка, а мо — вялікі радзімы знак, яким пазначае сваіх абраннікаў неба?

Сучаснікі й нашчадкі верылі, што гэтага князя нябесныя сілы надзялілі вешчай душею, што ён умеў перакінуцца ў шэрага ваўка, у яснага сокала ці ў туру із залатымі рагамі. Ужо пры жыцці пра яго складалі паданні. Ва ўсіх усходнес-лавянс «кіх зсмлях із пакалення ў пакаленне перадаваліся быліны пра Волха Усяславіча—мудрага ўладара, смелага воіна, сина князёўны й лютага Змія, пераможцу індыйскага цара. Правобраз Волха — полацкі князь-вяшчун. як мяр-куюць знаўцы славянскае даўніны акадэмікі Дзмітрый Ліхачоў й Барыс Рыбакоў, памяць пра Усяслававы подзвігі за хоўваюць й шматлікія сказанні пра Іллю Мурамца.

У такім вяку, можна лічыць, Усяслаў стаў князем. Тады атрымаецца, што полацкія вешчуны трымалі на руках немаўлятка із язвенам на галаве ў 1029 годзе.

Летапісы паведамляюць, што, выконваючы волю вешчу ноў, князь усё жыццё то й насіў на галаве перавязь. Схава наму пад ёю таямнічаму язвену прыпіспалі «нялітасцівасць Усяслава на кроў. Чарадзей сапраўды праліў нямала крыві, але й велика частка яго доўгага княжання була ўсё ж аддадзена мірным клопатам. Дзесяць гадоў ён жыў у згодзе із Яраславам Мудрим, потым яшчэ дзесяць із ягоным синам, кіеўскім князем Ізяславам, якому палачане дапамага лі ваяваць із качэўнікамі-торкамі. Якраз із тых мірных часоў, із паловы XI стагоддзя, плыве над Дзвіною велічны карабель Сафійскага сабора.

Усяслаў узводзіў храм у гонар святої Сафіі, каб сказаць світу пра роўнасць Полацка із Ноўгарадам й Кіевам, дзе такія саборы із «явіліся трохі раней. Даіэтуль мураваных храмаў палачане не ставілі, таму князь запрасіў у горад візантый-скіх дойлідаў. Так іх, на хаду асвойваючы будаўнічыя сакрэты, далучыліся мясцовыя муляры: нельга ж було, каб галоўны сабор Полацкай зямлі падымалі ў неба рукі чужынцаў.

Грэцкае слова «сафія» у перакладзе значыць «мудрасць», «майстэрства». ІІродкі тлумачылі яго шырэй — як вялікую чалавечую супольнасць, із «яднаную агульнымі клопатамі й памкненнямі. Сабор мусіў стаць сімвалам адзінства й адна-думства ўсіх жыхароў княства. Яго будавалі ўсёй грамадой. На пакладзеным у парозе Сафіі вялізным камені-вапняку, што праз дзевяць стагоддзяў ператворыцца ў музейны экспанат, старжытныя полацкія майстри пакінулі нам палі імёны: Давид, Тума, Мікула, Копысь, Варышка… .

Не толькі маліліся: князь із сям «їй й прыдворнымі ўверсе, на хорах, астатнія — унізе. У Сафіі прымалі паслоў, абвяшчалі вайну й падпісвалі мір, захоўвалі княжы скарб й заснаваную Ізяславам бібліятэку, узаконьвалі пячаткаю сталічнага горада гандлёвыя дамовы. Нездарма яно крейди надіііс: «Печатка Полоцьская й святоі Софьі».

Відаць, ми ўжо ніколі не даведаемся, што занатавалі полацкія манахі пад 6574 (6574—5508=1066) років. Кіеўскі ж летапісец пакінуў такія словы: «Прыйшоў Усяслаў й ўзяў Ноўгарад із жанчынамі й із дзецьмі, й кликані зняў са свя-той Сафіі». Протягом року так гэтага полацкая дружына ўжо хадзіла на Пскоў, узяць котрі, праўда, не ўдалося. Мірнае жыццё крывіцкага князя із суседзямі скончылася.

Усяслаў, хоць й дарагой цаною, абараніў крывіцкую дзяржаву. Ён пачуваўся упэўнена: за ім, апрача збройнае сілы, була глыбокая народна віра ў яго чарадзейныя здольнасці. У Радзівілаўскім летапісе ёсць мініяцюра, што засведчы-ла адносіны паміж вешчунамі й наўгародскім князем. Злева стаіць князь із бердышом, епіскап із крыжам й дружыннікі, справа — безбароды вяшчун ў доўгай белай апранасе й ягоныя прыхільнікі, простыя людзі. У Полацку такога варожага супрацьстаяння не існавала. Вешчунам тут не секлі галоў, не кідалі паганскіх святароў на разарванне мядзведзям, не па-лілі на вогнішчах. Верацярпімасць, ці, праўдзівей, дваяверства, й князя, й ягоных падданых няраз дазваляла Усяславу набіраць війська ў суседніх балцкіх чи вугра-фінскіх землях, дзе яшчэ маліліся старим багам.

Яраславічы ўпэўненасці ў перамозе не мелі, таму замісць адкрытага бою спадзяваліся на хітрасць ды злачыннае ашу-канства.

Праз чатыры місяці ворагі сустрэліся зноў, цяпер розжарюючи Воршы. Усяслаў стаяў із дружынаю на правим дняпроўскім беразе, Яраслававы сини — на лівим. Кіеўскі князь прапа-наваў вырашыць спрэчку палюбоўна, можа, нават нагадаў Чарадзею, як дамовіліся на Судоме іхнія бацькі. Ізяслаў даў прысягу, што не ўчыніць полацкаму валадару ніякага ліха, й замацаваў яе прынародным цалаваннем крыжа.

Тым разам вешчая душа схібіла: нельга було верыць ані словами, ані крыжоваму цалаванню, й сыноў на перамовы браць таксама нельга було. Абяцанняў Ізяслававых хапіла датуль, пакуль Чарадзей із сынамі не пераехаў 10 ліпеня на чоўне раку ды не зайшоў без аховы ў шацёр так кіеўскага князя. Тієї махнуў рукою, наляцелі дружыннікі, й ўмомант вока троє Рагвалодавічаў ляжалі на частці, звязаныя вяроўкамі.

Колькі разоў каяўся Усяслаў за палю даверлівасць па дарозе ў Кіеў й потым, ў жудаснай земляний турме-порубе, куды яго кінулі, закаваўшы ў кайданы. Намеры Яраславічаў зразумелыя — згнаіць, звесці Рагвалодаў корань са світу, учыніць тое, што рабіў ды не скончыў Уладзімір із ваяводам Дабрынем. На літасць крывіцкі князь не спадзяваўся — ведаў, котрі прыклад даў спадкаемцам сам Яраслаў Так, мудрими: пасадзіў у поруб роднага брата Судзіслава, й сядзеў ён там чвэрць стагоддзя, пакуль не пачаў дыхаць на ладан. Толькі тады выпусцілі нляменнікі дзядзьку на божы світло, каб праз манаскі зарок вырваць адмову пекло усякіх княжых правоў. Такі, а мо й страшпейшы лёс чакаў й Рагвалодавічаў.

Вязніца — сира яма, накрита зверху ў тры накати бярвёнамі із маленькім вакенцам, праз якое ледзьве точыцца паветра ды прасоўваюць палоннікам хліб із вадою. Напера дзе безнадзейнасць, й, здаецца, лепей перагрызці зубамі жылы ды сплыць крывёю, чым ператварыцца ў лядачага старо га й бачыць, як гасне жыццё ў синах. Алі князя трымала на гэтым свеце думка пра Бацькаўшчыну, якую рабавалі кіеўскія стаўленікі. Трымала й надзея на паганскіх багоў, із якімі Чарадзей пекло нараджэння стараўся жыць у згодзе: не крыў дзіў вешчуноў, не руйнаваў капішчаў, будаваў над Дзвіною свій хрысціянскі сабор ды здымаў кликані із сабора наўгародскага.

Якому Богу маліўся князь, у каго прасіў збавення пекло палону — невядома. Аднак праз рік вызваленне прыйніло.

У 1068 годзе на кіеўскую зямлю ўварваліся полаўцы. Яраславічы выйшлі насустрач й былі ўпічэнт разбітыя. «За грахі нашы наслаў Бог на нас паганых, й пабеглі ругкія князі», — выводзіў летапісец, успаміпаючы вераломства пад Воршаю.

Есць падставы лічыць, што выбаўленню полацкага князя із вязніцы й абранню яго на вялікакняжы пасад спрыяў ігумен Кіева-Пячорскага манастыра Феадосій. Вядома, што Чарадзей быў у прыязных адносінах й із адным із самих адукаваных людзей таго години Антоніем Пячэрскім.

Усяслаў Брачыславіч стаў вялікім кіеўскім князем. Адмерана на гэта яму було мала — усяго цьому месяцаў. Ды на тое ён й Чарадзей, каб протягом місяця паспяваць столькі, на што іншаму й року мала. Зрабіў із Кіева імклівы паход на Тмутаракань, набыў там коней, якіх не хапалася дзеля адпору «паганым». Напрыканцы таго ж року полаўцы адчулі сілу новага кіеў скага ўладара й, разгромленыя, адступілі ў сваё Дзікае Поле. Можа, у тыя цьому месяцаў Усяслаў й заслужыў у аўтара «Слова пра паход Ігаравы» пахвалу за дзяржаўны розум й справядлівасць: «Усеслав князь людем судяше, князем гради рядяше»?

Зрэшты, ён не збіраўся надоўга затрымлівацца на кіеўскім пасадзе. Чужы горад, ненадзейная дружына, варожае баярства. Адмовіліся плаціць даніну наўгародцы, касаву рацца паўднёвыя князі. Збеглы Ізяслаў таксама не хацеў развітваода із вотчынай й набліжаўся так Кіева із військам цесця, польскага караля Баляслава. На каго Усяслаў міг разлічваць? Адно на прості люд, што абвясцп «яго сваім валадаром.

Князь вёў дружыну на Ізяслава, а праз сотні вёрстаў яго ўладна клікалі кликані полацкае СаФii. л.

Павыколваўшы вочы ды пасцінаўшы галовы Чарадзеевым прыхільнікам, князь Ізяслаў із польскімі дружынамі рушыў із Кіева на Полацк. Усяслаў із купкаю найбліжэйшых прыдворных мусіў ратавацца ў фінскага племені водзь, адкуль, магчыма, паходзіла яго маці. Вадзякі былі паганцы, а таму прынялі князявешчуна гасцінна й далі яму війська дзеля паходу на Ноўгарад.

Крывіцкіх ваяроў Усяслаў пад рукою не меў, а фінскія не вытрымалі націску наўгародцаў й пабеглі. Князь трапіў у па-лон, але й адразу ж выншаў за грати. Ноўгарад памятаў, як тры гади таму палачане рабавалі горад, як грузілі на калё-сы сафійскія кликані, ды пачуццё помсты перамог палітычны разлік. Нават гнаны й палонны, Чарадзей быў небяспечны вораг, бо за ім стаяла Полацкая дзяржава. Такога выгадней адпусціць — няхай ваюе із Кіевам.

I Чарадзей ваяваў. На два гади знікшы із відавоку летапісцаў, у 1074-м ён раптоўным ударам выгнаў із Полацка кіеўскага стаўленіка Святанолка.

Праз шэсць гадоў пасля выгнання Святаполка на Полацк пайшоў вайною вядомы ў гісторыі Уладзімір Манамах, тады князь чарнігаўскі й смаленскі. Ласы кавалак быў не ііа зубах, й ў наступным, 1078 годзе Манамах сабраў дружыны ўсіх паўднёвых княстваў, паклікаўшы на дапамогу наўгародцаў й палавецкую арду. I зноў адно аблізнуўся: Полацк выстаяў. Адступаючы, ворагі палілі й рабавалі полацкія воласці. У бяссілай лютасці яни дазвання знішчылі крывіцкі горад Одрск, котрі то й не падняўся із папялішча.

Усяслаў із Манамахам сутыкнецца яшчэ няраз. Тієї нападзе із полаўцамі на Менск й не пакіне там «ані чалядзіна, ані скаціны». Будуць й іншыя бітвы, але й, калі ўсходнеславянскія князі збяруцца ў 1097 годзе на із «езд у Любечы, каб дамовіцца кожнаму трымаць «вотчнну свою», Чарадзей не прыедзе. Єн не травні патрэбы нешта із некім дзяліць: ёсць дзяржава, дзе мірна жывуць хрысціяне й паганцы, ёсць війська, што абароніць княства пекло любога ворага.

Пакуль ворагі скрыгаталі зубамі й выкрывалі будаўніка Сафіі ў бязбожнасці, крывіцкая зямля дасягнула вяршыні сваёй магутнасці. Абшарам Полацкае княства було роўнае такім тагачасным еўрапейскім дзяржавам, як герцагства Баварскае ці каралеўства Партугальскае. Апроч сталіцы яно налічвала васемнаццаць гарадоў: Віцебск, Браслаў, Заслаўе, Усвят, Копысь, Менск, Ворша, Лукомль, Лагойск, Друцк, Галоцічаск, Барысаў, Стрэжаў, Некалач, Емянец, Одрск, Гарадзец й Крывіч-горад, котрі потым будзе называцца Віль-няй. Улада Полацка пашыралася на ніжняе Падзвінне так самага Балтыйскага, чи, як яго тады называлі, Варажскага, мору. На землях, дзе жылі продкі сучасных латышоў, стаялі гарады Герцыка й Куканос, у якіх сядзелі полацкія васалы.

Полацкае княства паспяхова адстойвала незалежнасць пекло Кіева. Апроч палітычных й эканамічных выгодаў, гэта давала творчую свабоду дойлідам, жывапісцам, ювелірам, пекло якіх ніхто не вымагаў абавязкова арыентавацца на «кіеўскія ўзоры. Полацкая зямля — не толькі прарадзіма беларусаў, але й й калыска беларускай культури. Еўфрасіння була сярод рупных выхавальнікаў гэтага «дзіцяці». Нястомна збіраючы вакол сябе таленты, яно стала нашай першаю мецэнаткай.

Высокі ўзлёт полацкай школи дойлідства засведчыла стварэнне Спасаўскай, чи Спаса-Праабражэнскай (цяпёр яе часта не зусім правільна называюць СпасаЕўфрасіннеўскай) царквы — неацэннага помніка сусветнай культуры.

Пасля смерці князёўны Бацькаўшчына, няхай й нядоўга, але й пажыла у спакоі й міры. Аціхлі ўсобіцы, аднавілася адзінства Полацкай зямлі. Хоць яно ўжо була падзеленая на ласкаві тузін удзельных княстваў, агульныя інтарэсы гуртавалі іх у магутны баявы й палітычны хаўрус.

Калі ў Друцку сеў смаленскі стаўленік, шэсць полацкіх князёў зрабілі ў 1180 годзе пераможны паход й вярнулі горад пад уладу Усяслава II. У аб «яднаным війську разам із крывічамі ішлі літоўцы й ваяры із падуладнага Полацку плем’я ліваў, што жыло на самим узбярэжжы Варажскага мора.

Літоўцы былі хаўруснікі моцныя, а таму й ненадзейныя. Праз няць гадоў полацкі князь у баі із імі загінуў, й ў Бельчыцкі княжы хорам прыйшоў нові гаспадар, малодшы Усяс-лаваў брат, якога дагэтуль й ў навуковай, й ў мастацкай літаратуры называлі Уладзімірам. Ні раней, ані пазней Уладзіміраў у полацкай дынастыі був. Чаму—растлумачыць няцяжка, варта толькі згадаць крывавае Рагнедзіна вяселле. Рагвалодавічы не называлі сыноў імем ворага.

Валодша займаў полацкі пасад трыццаць гадоў й ўвесь гэты годину мусіў змагацца із новим смяротна небяспечным ворагам — рыцарамі-крыжакамі. На пачатку 1216 року ён рых таваўся так вялікага паходу на Рыгу.

Першыя паслы із Чудскай зямлі прыйшлі ў Полацк на Вадохрышча, у самыя лютыя маразы, калі мядзведзь пераварочваецца ў берлагу на другі бік. На мірныя паселішчы эстаў наляцелі німці із атрадамі перавернутых у нову віру ліваў. Мужчын забівалі на месцы, а жанчын, дзяцей й гавяду гналі ў Лівонію. Дзесяць дзён ести адбіваліся ў замку, але в адзінаццаты, калі із абложнае вежы нямецкія латнікі із лукаў й прашчаў перабілі палову абаронцаў, мусілі скарыпда: пусцілі ў замак лацінскага святара й аддалі німцям ў заложнікі сыноў сваіх старэйшын. Паслы прасілі полацкага князя ісці на Рыгу, а сам абяцалі паўстаць й цясніць вайной ліваў й летаў.

Новыя паслы скардзіліся, што суддзі, якіх шлюць німці ў скораныя землі, дбаюць не пра справядлівасць, а пра сваё багацце. Ести не хочуць плаціць дзесяціну, не хочуць карміць святароў й хадзіць із немцамі на вайну, каб потым цяр-пець помсту пекло суседзяў. Чудзіны зноў прасілі ў Полацка падмогі. Єн, Валодша, прыняў іхласкава, пекло сваіх ранейшых слоў не адмаўляўся, аднак не гэтых паслоў ён чакаў.

На поўню наплила хмара, й ў вакне князь бачыў толькі вогнішча із чорнымі постацямі ваяроў са зменнай начной варты. Алі ён ведаў, што вунь там, праваруч, падняты на ноче міст цераз роў, там й там — вялізныя, укапаныя ў зямлю медныя катлы для вару, котрі пальепда на галовы тым, хто адважыцца напасці на Бельчыцы. Харчу й вайсковых запасаў у складах хопіць хоць на два гади аблогі. Ды ўсё гэта не магло развеяць нялёгкіх князєвих дум.

Трыццаць гадоў носіць ён гэтыя думи ў сабе, трыццаць гадоў яни падпільноўваюць яго, каб у адну із начэй зноў прыціснуць сэрца каменемжарнавіком, й із шкірним років камінь гэты робіцца цяжэйшы й цяжэйшы. Алі мудра пісана ў кнігах: «Хто, рабуючы чуже, будуе на тым будинок свій, тієї складае яго на лёдзе. Прыйдзе вясна, й сплыве будинок за мора».

Нерозумна ўсё жыццё вінаваціць сябе, але й хіба забудзеш, што калісьці як дарагіх гасцей прымаў людзей із чорнымі душамі, якія ў сэрцы сваім хацелі пагібелі й яму, й ўсей Полацкай зямлі.

У тое ж літа, як ён сеў на полацкі.пасад, у горад прыйшоў па Дзвіне разам із брэменскімі купцамі першы лацінскі манах. Быў ён у падшытай вітрам, лапленай сутані й выгляд меў такі, быццам ніколі не еў звільню хліба. У княжым хораме заморскі госць трымаўся цішэй за халопа, толькі бесперастанку маліўся й праз тлумача прасіў аднаго: дазволу прапаведаваць слова Божае ў падуладнай полацкаму князю зямлі ліваў.

Полацку здавён не надта рупіла, што яго даннікі моляцца не ў цэрквах, а ў святих гаях й дубровах; іхнія багі любілі м’яса аленяў й тураў, а найлепшым пачастункам була ім кроў палонных чужынцаў. Алі ён, Валодша, даў манаху згоду, бо полацкія купці казалі, што маюць ласкаві гандаль у Брэмене й Любеку. Мала таго, на адвітанне ён адарыў ціхмянага госця кунамі й вавёрыцамі са сваіх кладовак.

Яго пабойванні спраўдзіліся швидка. Старі біскуп Мейнард памёр, а нові так полацкага князя ўжо не паехаў. Прыкрываючыся Божым словами, німці сталі адбіраць у ліваў зямлю. Папа ў Рыме ўжо абвясціў адпушчэнне грахоў всім, хто нашые крыж й пойдзе служыць у біскупава війська на беразе Варажскага мору. Полацкія купці прывезлі навіну, што тато й нямецкі кесар прыраўнялі паход у Лівонію так крыжовых паходаў у палесцінскую зямлю.

Мінулася яшчэ два гади, й побач із наўгародцамі й пскавічамі нолацкія ратнікі, што разам із віцяблянамі складалі траціну ўсяго війська, насмерць стаялі розжарюючи Варонінага Каменя на Чудскім возеры. Пасля Лядовага пабоішча яни супольна гналі палонных тэўтонаў так Пскова, а адтуль па-вярнулі на радзіму, у Полацк.

У тієї дарозе, розжарюючи вясёлых вечаровых вогнішчаў, старэйшыя століть дружыннікі неаднойчы згадвалі Валодшу й веры-лі, што князь бачыў усё із захмараных высяў й радуецца цяпер разам із імі.

Полацкія воіны яшчэ няраз святкавалі перамогу над за-хопнікамі із захаду. Разам із літоўцамі, латышамі й эстамі яни ўшчэнт разбілі крыжакоў ля возера Дурбэ ў 1260 годзе. Праз два гади палачане даііамаглі пскавічам й наўгародцам пры-ступам узяць Юр «еў. Алі гэта былі аіюшнія старонкі гісторыі магутнай Полацкай дзяржавы. Пад Юр «еў нашых нродкаў вадзіў ужо не Рагвалодавіч, а літоўскі князь Таўцівіл.

Надыходзілі новыя годинник. Нараджалася нова дзяржа-ва — Вялікае княства Літоўскае. Першая палова XIII стагоддзя адзначана із «яўленнем дзвюх варожых славянству сілаў: татараў на ўсходзе й Тэўтонскага ордэна на захадзе. Паміж імі й паднялася нова еўрапейская краіна. Яе стваральным ядром сталі беларускія й балцкія землі, размешчаныя на сучасным абшары Беларусі, яе моваю—старабеларуская, яе гербам—старажытны беларускі сімвал «Пагоня».

Дзяржава хутка расла й рабілася агульным домівках некалькіх народаў. Першае найменне княства — Літоўскае — було яму ўжо цеснае, й афіцыйна яно пачало называцца Вялікім княствам Літоўскім, Рускім й Жамойцкім. Геаграфічна назва расшыфроўваецца так: Літоўскае — гэта заходні абшар Беларусі й паўднёвы ўсход сённяшняй Літоўскай рэспублікі (Летувы); Рускае — усходняя частка беларускіх й ўкраінскія землі; Жамойцкае — Жамайція, чи Жмудзь, захад Летувы.

Усіх, хто жыў у Княстве (а скарочана — проста ў Літве), незалежна пекло нацыянальнасці ў сярэднявеччы звычайна на-зывалі па дзяржаве. Для Масковіі й ў XIV, й ў XVII стагод-дзях жыхары Беларусі былі літоўцамі чи ліцвінамі. (У ра сейскіх дакументах годинах трапляецца й таке: «полякн Федь-ка так Матюшка так Мнкнтка Матвеевы дета Мнкулаевы нз Полодцку».) Так звалі полацкіх чи менскіх купцоў, ліцвіна-мі для ўсходніх суседзяў былі Францішак Скарына й ягоны паслядоўнік Пятро Мсціславец. Війська, што няраз прыходзі-ла над сцени Масквы й часта на 9/10 складалася із беларусаў, расейскія летанісы таксама называлі літоўскім. 3 тає самае прычыны жыхары Маскоўскай Русі былі для продкаў мас-кавітамі, а пазней маскалямі.

Прыняцце хрысціянства. Хрысціянства й асвета.

Цiкава, што, сеўшы ў Кіеве, Уладзімір выбраў із мноства паганскіх багоў шэсць галоўных. Алі вось стод Пе-руна, як звычайнае бервяно, паплыў так дняпроўскіх парогаў, а ракў Уладзімір Краснае Сонейка зрабіў велізарнаю купеллю. Сагнаным на бераг кіянам князь кінуў пагрозлі-вае: «Хто не са мною, тієї супраць мяне». Баючыся суровай кари за непаслушэнства, паганцы заходзілі па шыю ў ваду й вярталіся ўжо хрысціянамі. Наўгародцаў, як сведчаць летапісы, кіеўскія ваяводы Дабрыня й Пуцята хрысцілі «агнём й м’ячем». Прыход новае віри ў беларускі Тураў таксама стаўся надзеяю драматычнай: нездарма там дагэтуль жыве паданне пра каменныя крыжы, шго прыплылі із Кіева й афарбавалі Прыпяць крывёю. А як прыняла Хрыстовую віру Полацкая зямля?

Афіцыйныя гісторыкі ніколі нічога пэўнага не казалі — маўляў, гэта частка Кіеўскай Русі, таму ўсё було тут, як у сталіцы ці, у горшым разі, як у Ноўгарадзе. Аднак звестак пра тое, як хрысцілася наша княства, ми знойдзем ані ў адным із вядомых сёння летапісаў. Няхай Полацкі летапіс не захаваўся, але й, калі б кіеўскія дружыннікі ўчынілі на берагах Дзвіны крывавы гвалт, гэта абавязкова адзначылі б іншыя летапісцы.

Ва Уладзіміра Святаславіча ўжо був дастатковай сілы, каб хрысціць палачанаў прымусова. Княства няўхільна адраджала палю самастойнасць. Яго валадары — нашчадкі Рагнеды не мелі патрэбы сцвярджаць палю ўладу пераводам у хрысціянства адразу ўсіх жыхароў, як зрабіў у Ноўгарадзе князь Уладзімір.

Паганства несла ў сабе шмат светлага, такога, пекло чаго чалавеку нялёгка адмовіцца. Полацкія князі, разумеючы гэта, тым не менш не хацелі бачыць палю зямлю паганскаю выспаю сярод хрысціянскай Еўропы. Яни цвяроза ацэньвалі перавагі, якія давала дзяржаве й яе народу нова віра. Таму Полацк прыняў яе й сгірыяў мірнаму пашырэнню Хрыстовага вучэння на ўсім крывіцкім абшары.

Ужо ў 992 годзе була ўтворана Полацкая епархія. Сёй-той із нашых продкаў міг надзець крыж яшчэ у годину паходаў на хрысціянскую Візантыю. Некаторыя гісторыкі мяркуюць, што хрысціянінам быў князь Рагвалод. Магчыма, у Полацку ўзнік й першы ва ўсходніх славянаў манастыр. Дапусціць гэта дазваляе скандынаўская «Сага пра хрышчэнне», дзе апавядаецца пра падзеі Х стагоддзя. Герой сагі, прылічаны пасля смерці так святих Торвальд Вандроўнік, хрысціў Ісландыю, адкуль выправіўся ў Ерусалім. Заслужыўшы вялікую пашану ў канстанцінопальскага патрыярха, паломнік вяртаўся на радзіму праз усходнеславянскія землі.

У «Русіі» ён заснаваў манастыр Іаана Хрысціцеля, у дарозе сканаў й быў пахаваны «ў высокай гары розжарюючи царквы святога Іаана, непадалёку Полацка». Високу гару знайсці ў По-лацку няцяжка. Быў тут й згаданы ў гістарычных дакументах старажытны манастыр у гонар Іаана Хрысціцеля.

Няма ніякіх доказаў, што Полацкая зямля прымала хрост пекло Кіева. Затое ёсць багата іншых сведчанняў. Аўтар «Аповесці мінулых часоў» піша, што ў 1007 годзе ў Полацку «перанесены святыя ў святу Багародзіцу». Першыя кіеўскія святыя Барыс й Гліб із «явяцца адно праз колькі гадоў, а пера-нясуць іх у царкву, як сведчыць тієї самы летапісец Нестар, у 1072 годзе. Хто ж тады тыя таямнічыя полацкія святыя? Самае верагоднае, што пакутніца РагнедаАнастасія ды яе син Ізяслаў.

як б ані хацелася камусьці аб «явіць хрысціцелем крывіцкае зямлі кіеўскага князя Уладзіміра, нова віра прийшла ў княства непасрэдна із Візантыі.

Нягледзячы на тое, што царква абвяшчала вялікім грэхам не толькі размову пра паганства, але й й думкі пра яго, хрысціянства на нашай зямлі яшчэ велымі доўга мірна суіснавала са старим светаўспрыманнем. Паганцамі ў душы заставаліся й простыя людзі, й некаторыя із вялікіх полацкіх князёў.

Нават у XVII стагоддзі праваслаўныя багасловы із абурэннем пісалі: «Шануюць старих бажкоў Льоле й Палеля й агідныя Богу іхнія імёны крычаць на ігрышчах. Славяць на вяселлях й матку іх Ладу, й гэтага хрысціянам сцерагчыся трэба, каб унікнуць кари Божай. I нячысціка Купалу сла-вяць, асабліва перад нараджэннем Іаана Хрысціцеля. Хлоп-цы й дзяўчаты звіваюць сабе вянкі із некаторых траў й ўскла-даюць іх на галовы й па вадзе пускаюць, забыўшыся пра імя Госпада нашага. 1 агонь раскладаюць на тым буд «яблавым ігрышчы, й скачуць праз яго, й карагоды вакол яго водзяць, й шмат чаго іншага на тых ігрышчах учыняюць, пра што й пісаць непрыстойна. 1 на свята Нараджэння Хрыстовага славяць нячысціка Каляду, й ўсё гэта спакусы буд «яблавы. Есць й такія, што твары палі й ўсю й «ожасць чалавечую, на падабенства Божае створаную, хаваюць пад маскамі, на буд «яблаў візерунок зробленымі, й тым як быццам Бога нашага дакараюць, пагарджаючы стварэннем рук ягоных». Гэтыя словы маюць непасрэднае дачыненне так Полаччыны, дзе карані паганскае віри былі асабліва глыбокія.

Уладзімір Краснае Сонейка пасля хрышчэння пражыў яшчэ амаль трыццаць гадоў.

Полацкая зямля прыняла хрысціянства так яго афіцыйнага падзелу на заходнюю й ўсходнюю плыні ў 1054 годзе. Хрысціўшыся паводле грэцкага абраду, нашы продкі не адчувалі варожасці й так вернікаў-лацінцаў. У годинник Еўфрасінні ў Полацкім княстве пашыраліся жыціі рымскіх святих. Асаб-лівую папулярнасць меў жыццяпіс Аляксея чалавека Божа-га. «Пологам рымлянін» быў адзін із першых беларускіх святих Меркуры Смаленскі. Высакародны дух павагі так людзей іншае віри палачане захаваюць на працягу стагоддзяў.

Паспрабуйма пакласці перад сабою таўшчэзныя тамы «Всесвітньої історії» ды экцыклапедый й знайсці ў Еўропе XII стагоддзя жанчыну, якую па адукаванасці й па зробленым дзеля асветы свайго народу можна паставіць побач із Еўфрасінняй. Усяславава ўнучка ў тієї епосі не крейди роўных сабе й ў славянскім свеце, й на ўсім еўрапейскім кантыненце.

Яна не сканчвала універсітэтаў. Па-першае, жанчын ў сярэднявечныя універсітэты не прымалі. Па-другое, калі Прадслава нарадзілася, у Еўропе, здаецца, була ўсяго адна альмаматэр — у Балоньі. У Парыжы й Оксфардзе яни адчыняцца пазней.

Еўфрасінніный універсітэтам була тагачасная літаратура.

Сярод кніг, якія перакладалі й перапісвалі, прыехаўшы на ўсход слов’янства, візантыйскія святары ды іх мясцовыя па-слядоўнікі, большасць складалі, вядома, царкоўныя творы. Алі ў княжыя палацы й ў манастыры траплялі таксама хроні-кі, гістарычныя аповесці, прыродазнаўчыя трактаты.

Маладая манашка змагла цалкам аддацца кнігам. Апрача Бібліі, яна чытала творы рымскіх й візантыйскіх багасловаў, -якіх называюць айцамі царквы. У полацкіх кнігазборах былі творы выдатнага хрысціянскага прапаведніка Іаана Задата-вуснага, што вобразна выкрываў чалавечыя заганы й наву-чаў чытачоў дабрачыннасці. Тієї самай мэце служылі пацерыкі — зборнікі кароткіх апавяданняў пра людзей, слаўных сваёй вераю. 3 іх старонак паўставаў фантастычны, поўны дзівосаў світло, дзе за людскія душы зацята змагаліся сілы дабра й зла. Пра будучыню гэтага світу й чалавечы лёс пасля смерці апавядала апакрыфічная кніга «Блуканне Багародзіцы па пакутах». Яшчэ за князем Ізяславам у Полацк маглі трапіць кнігі славянскіх асветнікаў Кірылы й Мяфодзія, вядомыя па апісанні бібліятэкі Сафійскага сабора ў XVI стагоддзі.

Камусьці здаецца, што ўсё роўна гэта былі задворкі Еуропы. Візантыйскі імператар Аляксей Комнін думаў іначай. Таму, маючы вялікі выбар, й ўзяў шлюб із Усяслававай дачкою. Сваяцтва полацкай дынастыі Рагвалодавічаў із домівках Комнінаў крейди, як ми ўбачым, далёкія палітычныя й культурныя вынікі.

Знайшлі ў Полацку нават ракавінку малюска каўры, радзіма якога Індыйскі акіян. Чулася на торжышчы й нямецкая гаворка. 3 Заходпяй Еўропы рамеснікі атрымлівалі свінец, медзь й волава. Першае месца ў полацкім імпарце колькі стагоддзяў займала сіль, у экспарце—воск й футра.

Разлічваліся срэбнымі зліткамі — грыўнямі. Грыўня дзялілася на 20 нагатаў чи 50 кунаў. Кінь, напрыклад, каштаваў дзве-тры грыўні. ІІлацілі таксама вязкамі футравіны.

Гаворачы пра гандаль, трэба ўспомніць й пра шляхі, па якіх ездзілі купці ды іншыя падарожнікі.

Галоўнымі дарогамі былі водныя. Паблізу горада па Дзвіне снавалі невялікія выдлубаныя чаўны-аднадрэўкі. Са стаўбура вячыстае ліпы тым самим спосабам можна було зрабіць човен, куды змяшчалася некалькі коней із людзьмі. Ішлі па рацэ важка наладаваныя таварам пласкадонныя стругі. Паўсотні ваяроў із рыштункам падымала ладдзя (яни хадзілі над ветразем й на вёслах). Вялікія ладдзі із палубай й носам, аздобленым выразанай із дрэва звярынай ці птушынай галавой, зваліся насадамі. У сярэднявеччы на беларускіх рэках сустракаліся піраты, якіх называлі расколамі. (Ці не адтуль пайшло жаргоннае слаўцо «раскалоць»?).

Праз валокі, дзе гандлёвыя каравани пераходзілі із адной рачной сістэмы ў іншу, судны перапраўляліся на катках й кілках, а невялікія перавозілі на запрэжаных некалькімі коньмі калёсах чи валакушах. Ездзілі па рэках й на санях, але й тыя лёгка беглі адно на пачатку зімы, пакуль завірухі не перагароджвалі ледзяной дарогі сумётамі.

На высокіх берагах й прыбярэжных узлобках усцяж Дзвіны будавалі «глядзені», адкуль вартавы ўдзень й ўначы сачыў, цi не набліжаецца вораг. У выпадку небяспекі загараўся сігнальны агонь, котрі бачылі із суседняга дазору. Лан-цужок агнёў хутка дабяіаў так горада, й жыхары бралі ў рукі зброю. Адзін із такіх «глядзеняў» стаяў на ўзгорку розжарюючи вёскі ІІадкасцельцы, што ўвайіііла цяпер ў межы Наваполацка.

Ездзілі не толькі рэкамі. Сухаземныя шляхі вялі із Полацка ў Пскоў, Ноўгарад, Менск… Першымі дарожнымі знакамі былі засечкі на дрэвах, а ўзімку — высокія тычкi.

Малюючы тагачаснае жыццё, можна сказацi пра вечавыя сходи, што віравалі побач із Сафійскім саборам. По-лацкае віча було ў горадзе інший ўладай. Князь узначальваў війська, кіраваў дзяржавай, раздаваў васалам землі із гарадамі. Віча вырашала пытанні вайны й міру, слала пасольствы, вяршыла найвышэйшы суд, ацэньвала дзей-насць князя. Некалі Брачыслаў Ізяславіч прыняў на службу варажскую дружыну Эймунда толькі са згоды вечавога одразу ж, котрі пастанавіў даць князю грошы на разлік із наймітамі. Віча крейди права запатрабаваць пекло уладара адказу за прай граную бітву й нават за перамогу, калі несучи каштавала занадта дорага.

Паступова полацкае віча набярэ таку сілу, што пачне саме запрашаць князёў на пасад (праўда, абавязкова із роду Рагвалодавічаў) й пазбаўляць іх улады, выганяючы із горада. Пасля Усяслава дваяўладдзе прывяло так таго, што вялікія князі полацкія жылі ўжо не розжарюючи муроў Сафіі, а й за Дзвіною, у Бельчыцах. Галоўнай асобаю ў дзядзінцы стаў епіскап. Пекло яго імя, гэтаксама, як й пекло імя князя, віча укладала дамовы, іхнімі пячаткамі змацоўваліся дзяржаўныядакументы. Лето нісы паведамляюць, іыто ўлада ў Полацку ў XII стагоддзі належала трыццаці «мужам», чи «старцям». Па сутнасці, Полацкая зямля була феадальнай рэспублікай із выбарным манархам.

Лiтаратура.

1. Уладзімір Арлоў. Таямніцы полацкай гісторыі. Мінск, Білорусь, 1994.

2. Алексєєв Л. В. Полацкая земля. М., 1966.

3. Ластоўскі В. Ю. Кароткая гісторыя Беларусі. Мн. 1992.

4. Iгнатоускi У.М. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі. Мн. 1992.