Війна 1654-1667 року I Білорусь

У першай палове XVII ст. на Беларусi паступова ширилася сацыяльная напружанасць. Незадаволе;

насць значнай часткi гараджан й сялянства сваво;

льствам «дзяржаўца», цяжкім павіннасным рэжы;

мам, шырокім распаўсюджваннем адкупной сістэмы,.

шматлікімі іншымі паборамі выяўлялася ў гэты пе-рыяд галоўным чынам у розных формах пасіўнага супраціўлення. Так іх адносіліся разнастыйныя скаргі, якія шырокім патокам падаваліся ў адрас дзяржаў-най адміністрацыі альбо царкоўнах улад.

Яшчэ адным напрамкам сацыяльнай барацьбы з’яў;

лялася супрацьстаянне бяднейшай часткі мяшчан із гарадскімі вярхамі.

Пераважнай формай пасіўнага супраціўлення феа;

далам й рэлігійнаму прыціску з’яўляліся ўцёкі. Паме-ры масавых адыходаў мяшчан й сялян у Рускую дзяржаву, дзе за Волгай адкрываліся бясконцыя не-асвоеныя яшчэ землі, прынялі так 1643 р. Такі харак-тар, что кароль Уладзіслав IV быў вымушаны патра-баваць пекло адміністрацыі гарадоў й чыноўнікаў прыг-ранічных із Расіяй абласцей Беларусі тэрміновых заходів па прадухіленню ўцёкаў.

Ў пачатку вясны 1648 р. Адбылося паўстанне на Ўкраіне. Вострая незадаволенасць сялянства, радаво-га козацтва, й гараджан Украіны палітыкай польскай Кароны, якаючи адкрыта палтрымлава свавольства й гвалт магнатаў й шляхти, каталіцкага кліра, паслужыла ас-ноўнай прычынай успыхнуўшага ў 1648 р. паўстан-ня, што ўзначаліў Багдан Хмяльніцкі. У рэшце рэшт разгарнулася крывавая ўкраінска-польская вайна.

— 2;

Украіна була аддзелена пекло ВКЛ адміністрацыйнай мяжой, якаючи, аднак, не магла ўстрымаць пажар вай-ны. Сацыяльная барацьба ширилася ў гарадскім ася-роддзі ВКЛ. Заможныя гараджане, купці, рамеснікі былі зацікаўлены ў абмежаванні самаўпраўства маг-натаў. Моцним імпульсам так народнага руху ў Бе-ларусі ў сярэдзіне XVII ст. з’явілася вострая незда-воленасць насельніцтва ўзмацненнем каталіцкай экс-пансіі, якую праводзілі польскі епіскапат й каралеўс-кая ўлада Рэчы Паспалітай.

Так восени значная частка Беларусі була ахоплена баявымі дзеяннімі. Падаўленне паўстаняў пачалося із тэрыторыі Берасцейкага й Пінскага паветаў.

Так канца 1649 р. войскі Радзівіла размяшчаліся ў паўднёва-ўсходняй частцы Беларусі.

Так вясны 1649 р. асноўныя ачагі паўстання на Бе-ларусі былі падаўлены.

1651 р. войскі ВКЛ перайшлі мяжу із Украінай. Першы раз у гісторыі Рэчы Паспалітай літоўская шляхта ўмяшалася ў ваенна-палітычны канфлікт на тэрыторыі Кароны. Гэтае ўмяшанне було вымушанным, справакаваным агрэсіяй супраць ВКЛ.

Я. Радзівіл рашучымі дзеяннямі разбіў казацкія атрады на поўначы Ўкраіны й летам 1651 р. захапіў яе сталіцу — Кіеў.

18 верасня 1651 р. казацкае кіраўніцтва було вымушана падпісаць Белацаркоўскі мірны дагавор. Тэрыторыя аўтаномнай Украіны була змешчана толькі так памераў Кіеўскага ваяводства.

Вынікі гэтай вайны для Беларусі былі смутныя.

— 3;

Загінула шмат людзей, вынішчана тэрыторыя цэ-лых паветаў й старостваў. Міжканфесійныя супярэч-насці абвастрыліся так смяротнай варожасці. Грамад;

ства панесла велізарныя страты.

— 4;

Казацкае кіраўніцтва Ўкраіны не пагадзілася із умовамі міру. Б. Хмяльніцкі бесперапынна вёў пера-мовы із сумежнымі дзяржавамі, каб атрымаць дапа-могу супраць Рэчы Паспалітай. Яго саюзнікам быў крымскі хан Дэвлет Гірэй. Гетьман спрабаваў уцяг-нуць у вайну із Рэччу Паспалітай Турцыю, Швецыю, Малдавію, але й ў іх былі палі плани. Паступова зне-шнепалітычная арыентацыя казацкага кіраўніцтва ўсё больш скіроўвалася ў бік Масквы.

Перамовы, якія ставілі мэтай удзел Расіі ў бараць-бе на баку Хмяльніцкага із Рэччу Паспалітай, вяліся із 1649 р. У перапісцы казацкага гетьмана із царскім урадам падкрэслівалася, што не толькі казакі, але й й насельніцтва Беларусі будзе аказваць рускай арміі падтрымку ў ходзе ваенных дзеянняў. Аднак на пра-цягу 1649−1651 рр. урад цара Аляксея Міхайлавіча хоць й заяўляў аб гатоўнасці аказаць дапамогу ўкра-інскім козакам, але й не міг рашыцца на адкрытае ва-еннае ўмяшанне ва Украіне й ВКЛ.

Аднаўленне ваенных дзенняў у 1653 р. й настойлі-выя прохання ўкраінскага гетьмана аб дапамозе пад-штурхнулі маскоўскія ўлады так падрыхтоўкі вайны із Рэччу Паспалітай. Пытанне аб вайне було фактычна вырашана царскім урадам ужо ў лютым-сакавіку 1653 р. Улетку гэтага року із боці Росіі паступіла.

прапанова спыніць ва Ўкраіне й Беларусі ваенныя дзеянні й аднавіць Збораўскае перамір'е. Аднак сойм Рэчы Паспалітай пакінуў яго без увагі.

Урад Расіі вырашаў выкарыстаць зручны момант.

для перавагі ва Усходняй Еўропе. 1 кастрычніка.

— 5;

653 р. у Маскве рашэннем Земскага сабора була абвешчана вайна Рэчы Паспалітай.

Уключэнне ў свій склад Украіны дазваляла Расіі із дапамогай казакоў вырашаць праблему агрэсіўнага Крымскага ханства, якое сваімі мтогоднімі набегамі непакоіла Расію на працягу некалькіх стагоддзяў. Ін;

шымі словамі, тэрытарыяльныя набыткі, у тым ліку на Беларусі адыгрывалі галоўную ролю ў рашэнні Расіі аб’явіць вайну Рэчы Паспалітай.

рашэнні Земскага сабора прычынай вайны назы-валіся ганенні на праваслаўных веруючых й здзекі над святынямі праваслаўя. Аднак найбольш важкім аргументів Рэчы Паспалітай було разуменне Маск-вой растучай унутранай слабасці. Амаль што шасці-гадовая вайна казакоў й бунти сялян былі доказам нетрываласці асноў шляхецкай рэспублікі, тэндэнцыя яе эканамічнага, палітычнага й ваеннага аслаблення. Гатоўнасць казацкіх сіл аказаць Расіі дзейсную дапа-могу ў выпадку вайны із Польшчай у значнай ступе-ні паніжала магчымую рызыку.

Урад цара разлічваў й на падтрымку на Беларусі. Аб тым, што Расія рыхтуецца так вайны, добра разу-мелі й ў Рэчы Паспалітай. Каралеўскія ўніверсалы прадпісвалі мясцовай адміністрацыі ўмацоўваць прыгранічныя гарады й замкі, павялічваць тутейшия.

гарнізоны. Быў абвешчаны спешны збор шляхецкага апалчэння на тэрыторыі Аршанскага павета.

Стратэгічныя плани рускага камандвання прадуг-леджвалі канцэнтраванне на лініі граніцы сіл агуль-най колькасцю розжарюючи 75−80 тис. чалавек, зведзенных.

— 6;

у тры арміі. Асноўныя сілы пад засадам ваявод князя Я. Чаркаскага, князя М. Адоеўскага й князя М. Цёмкін-Растоўскага павінны былі захапіць Смаленск й далей наступаць на Барысаў. Паўночнае крило рускіх військ пад камандваннем ваяводы Б. Шара-мецева крейди мэтай заняць Невель, Полацк й Віцебск. Нарэшце, паўднёва-заходняя група ваяводы князя А. Трубяцкога павінна була дзейнічаць у паўднёва-за-ходніх паветах Беларусі. Агульная задума рускага камандвання заключалася ў заняцці важливих стратэ-гічных пунктаў на шляху так Вільні й магчымай аба-оне пекло непрадбачаных дзеянняў із боці Швецыі, якаючи магла выступіць із Лівоніі.

У планах рускага камандвання, задумах Б. Хмяль;

ніцкага, а таксама із боці польска-літоўскага каманд-вання Білорусь лічылася важливим тэатрам ваенных дзеянняў. У раёне Оршы спешна фарміраваўся больш як 20 тис. корпус наёмнікаў й розжарюючи 10 тис. апалчэння мясцовай шляхти. Я. Радзівіл прыняў булаву віленскага ваяводы, а польним гетьманам быў прызначаны У. Гансеўскі.

У ліпені 1654 р. руська армія ўступіла на тэрыто-рыю Беларусі, у хуткім годині посіла ўсё Полацкае ваяводства й Віцебскі павет. Падрыхтоувалася аблога Смаленска. Быў абложаны Віцебск.

Маскоўскі урад разглядаў Білорусь як будучую царську вотчыну. Сацыяльнай апорай расійскіх феа;

Далаў тут магла быць толькі шляхта, якую маскоўс-кія ўлады імкнуліся прыцягнуць на свій бок.

— 7;

Гэтыя абставіны вызначылі мяккія адносіны так тых дваран, якія не змагаліся супраць рускіх військ. Выпадкі арышту й зняволення іх на пачатку кампаніі былі даволі рэдкімі.

Пасля ўзяцця Мсціслава руська армія авалодала таксама Копысцю, Дуброўнай, Оршай, Магілёвым, Глыбокім й Віцебскам.

Амаль тры із паловай місяці цягнулася аблога Смаленска.

У выніку перамоў Смаленскі ваявода Ф. Абуховіч згадзіўся на здачу горада. Пазней ён й шэраг іншых кіраўнікоў абароны адшукваліся па загаду сойму па абвінавачванню ў здрадніцтве. 23 верасня адбылося ўрачыстае ўступленне царскай світы й рускіх військ у Смаленск.

накшым було становішча ў паўднёва-ўсходняй частцы Беларусі, дзе дзейнічалі казацкія атрады І. Залатарэнкі. Па плану яни былі павінны ўзаемадзей-нічаць із рускімі войскамі. Прычынай слабай узаема-сувязі казакоў із рускімі войскамі було імкненне ка-зацкіх старшынь замацаваць палю ўладу ў памежных із Украінай беларускіх землях.

Прадстаунікі казакоў угаворвалі гараджан здацца не на імя рускага цара, а на імя казацкага гетьмана й ў выпадку нязгоды разаралі дашчэнту навакольныя вёскі. Б. Хмяльніцкі паслаў на Білорусь вялікую коль;

касць казацкіх сіл. У хуткім годині ў лагеры Залата-рэнкі паўсталі супярэчнасці, казакі пачалі пакідаць палі атрады. У канцы кастрычніка 1654 р. на Бела;

русі із 20 тис. казакоў засталося ўсяго розжарюючи 8 тыс.

— 8;

Тым не менш до канцу 1654 р. казакі авалодалі Гомелем, Рэчыцай, Чачэрскам. Такім чынам, пад кантролем царскіх войскаў знаходзілася тэрыторыя паўночна-ўсходняй, усходняй й паўднёва-ўсходняй Бе-ларусі. Поспехі аускай арміі й казакоў, а таксама мэтанакіраваная прапаганда із боці Масквы прывялі так таго, што праваслаўныя гараджане, сяляне цэлымі воласцямі пачалі падаваць заявы із просьбай прыняць іх у рускае падданства. Пры гэтым шляхта праяўля-ла асцярожнасць, прасіла пацвердзіць яе мають рацію й прывілеі. Маскоўскі ўрад ахвотна даваў такія пацвер-джэнні.

Шырокі рэзананс у гэты перыяд атрымала дзей-насць магілёўскага шляхціча У. Паклонскага. У чэр-вені 1654 р. ён із групай аднадумцаў звярнуўся так цара із прапановай сфарміраваць палкі із прадстаўні-коў беларускай шляхти. Цар вельмі прыхільна ад-нёсся так ідэі арганізацыі із ліку мясцовага дваранст-ва воінскага кантынгенту й запэўніў Паклонскага, што захавае яму й яго прыхільнікам былыя мають рацію й «маёмасці». Паклонскі быў прызначаны ў палкоўнікі й стаў на чалі палкоў, якія фарміраваліся. У хуткім годині із ліку шляхти, гараджан й сялян узніклі палкі ў Чавускім, Навабыхаўскім, Магілёўскім й іншых па-ветах.

Місіі Паклонскага маскоўскія ўлады надавалі вялі;

кае значэнне, разглядалі яе як дэманстрацыю жадан-ня ўсёй беларускай шляхти зрабіцца паплечнікамі Расіі. Аднак надзеі цара й яго акружэння не здзейс-ніліся. Палкі, якія сфарміраваў Паклонскі, выявілі.

— 9;

палю няздольнасць весці актыўныя баявыя дзеянні. Ужо ў кастрычніку 1654 р. афіцэры й салдаты пачалі пакідаць «беларускія палкі», а тыя, хто яшчэ заста-ваўся, не жадалі падначальвацца прарасійскаму ка;

мандванню. Гэта було выклікана паводзінамі рускіх військ й акупацыйнай адміністрацыі, якія рабавалі й разбуралі маёнткі шляхти, гарады й мястэчкі, сёлы незалежна пекло таго, прысягалі ўладальнікі іх цару ці не.

Рускія ваяводы перайшлі так тактыкі «выпаленай зя-млі». Знішчалі усё, што можна було знішчыць, а ся-лян, й асабліва рамеснікаў, сотнямі тисяч вывозілі ў вічні палон. У Маскве й іншых рускіх гарадах уз-ніклі цэлыя слабодкі із гвалтоўна пераселеных туди «беларусцаў», як называлі ў Расіі ўсходніх літвінаў.

На пачатку зімы баявыя дзеянні рускіх армій былі прыпынены. Частка військ була адведзена ў гарнізоны,.

інша адпушчана на адпачынак. Выкарыстаўшы пе-радышку, Я. Радзівіл змог сфарміраваць больш як 24 тис. армію й накіраваць яе ў раён Старога Быха-ва, дзе казакі пад камандваннем І. Залатарэнкі бес-паспяхова вялі аблогу горада. Казацкія атрады баялі-ся адкрытай бітвы, схаваліся за сценамі Новага Бы-хава, котрі із налёту ўзяць війську Радзівіла не ўдало-ся.

Тым годинах Паклонскі й яго паплечнікі вырашалі перайсці на бік сваіх суайчыннікаў. Паклонскі пасля тайнай перапіскі із Радзівілам дамовіўся аб здачы Магілёва, але й гэты план не ўдаўся. Дзеянні Паклон-скага былі висока ацэнены соймам Рэчы Паспалітай.

— 10;

Яму було вернута адабранае років раней шляхецкае званне, а таксама падораны чын каменданта некаль-кіх паветаў.

У перыяд аблогі Магілёва далі знаць аб сабе раз-нагалоссі, якія існавалі паміж маскоўскім урадам й І. Залатарэнкам. Нягледзячы на прамыя загады цара іс-ці на дапамогу рускаму гарнізону, казацкі гетьман так й не выступіў із Новага Быхава, адгаворваўся то маразамі, то вясеннім бездарожжам.

У канцы вясны 1655 р. пачалося новае наступлен-не рускіх військ. Армія 3 ліпеня авалодала Менскам, Клёцкам, Слонімам. У канцы ліпеня на тэрыторыі Ашмянскага павета сустрэліся асноўныя сілы рускай й польска-літоўскай армій. 26 ліпеня адбылася раша-ючая бітва, у выніку якой війська Я. Радзівіла було розсіяна. Дарога на Вільню — сталіцу ВКЛ — була ад-крыта. 31 ліпеня була ўзята Вільня, а ў жніўні - Гродна й Коўна.

Так восени ўся тэрыторыя Беларусі була зайнята рускімі войскамі й казацкімі атрадамі, якія авалодалі Давыд-Гарадком й Столінам. Толькі Слуцьк, Пінск, Старі Быхаў й Бярэсце, дзякуючы моцним гарнізо-нам, знаходзіліся пад кантролем польска-літоўскіх сіл.

Царскі ўрад вырашыў, што прыспеў годину анексіра-ваць усходнюю частку ВКЛ, дзе значная колькасць насельніцтва прытрымлівалася праваслаўя. Дзеля ідэ-алагічнага абгрунтавання анексіі рускія ўлады ўкара-нялі назвы «Біла Русь» у адносінах так сучаснай усходняй Беларусі й «беларусцы» у адносінах да.

— 11;

літвінаў-праваслаўных. 4 верасня Аляксей Міхайлавіч.

прыняў тытул самадзержца «всія Велікія й Малыя й Белыя Расіі.».

На Беларусі пашыраўся антырускі настрій. Вострае незадавальненне праяўляла насельніцтва гарадоў, якія ва ўмовах вайны, шматлікіх пабораў й кантрыбуцый, рабаўніцтва ваюючымі бакамі, прыходзілі ў заняпад.

Восенню 1655 р. зноў абвастрыліся адносіны паміж.

Рускім боках й казацкім гетьманам І. Залатарэнкам. Апошні кляўся ў вернасці цару, а аначасова рабіў перашкоды ў перадачы зайнятих ў ходзе вайны Ча-чэрска, Мсціслава, Чавус й іншых гарадоў й мястэчак у паўднёва-ўсходняй частцы Беларусі пад кіраванне царскіх ваяводаў. Узаемаадносіны яшчэ больш па-горшыліся, калі стаў вядомы змест тайнай перапіскі, якую падтрымліваў Залатарэнка із саноўнікамі Рэчы Паспалітай.

Пасля ранення й смерці гетьмана ў кастрычніку 1655 р. пачаліся хваляванні радавых казакоў. Суп-раць іх былі пасланы рускія карныя атрады. У выні-ку велика частка казакоў вярнулася ва Ўкраіну, а рэшткі ўліліся ў ради царскай арміі.

яжкае паражэнне польска-літоўскіх військ на Бе-ларусі й Ўкраіне спакусіла шведскага караля Карла X здзейсніць палі плани, узяць пад поўны кантроль усё ўзбярэжжа Балтыкі, уключаючы Польскае Памор’е. Шведскія войскі ўварваліся із Лівоніі ў паўночныя раёны Літвы. Яни захапілі Познань, Кракаў й Вар-шаву.

этыя падзеі кардынальным чынам змянілі хід вай;

— 12;

ны. Рэч Паспалітая апынулася на грані ваенна-палі-тычнай катастрофи. Магнати й шляхта былі пастаў-лены перад дылемай выбару на карысць шведскай чи расійскай арыентацыі. Пекло імя кіруючых колаў Літвы канцлер Я. Радзівіл й гетьман У. Гансеўскі ў жніўні 1655 р. падпісалі дагавор аб прызнанні пра-тэктарату Швецыі над ВКЛ прымусілі рускага цара рыхтавацца так вайны із новим праціўнікам.

12 жніўня 1655 р. пачалося перамовы ў Вільні па-між рускай й літоўскай дэлегацыямі. У іх ходзе рус-кі бік прапанаваў мір й саюз із Рэччу Паспалітай супраць Швецыі ўзамен за анексію ўсёй Беларусі. Гэтыя прапановы былі адхілены літоўскай дэлегацыяй.

Таму 29 жніўня перамовы закончыліся падпісаннем толькі часовага перамір'я, што давала магчымасць Расіі ўступіць у вайну са Швецыяй. У маі 1657 р. пачалася амаль трохгадоваяруска-шведская вайна, у якой Расія дабівалася заваявання ўзбярэжжа Балтый-скага мора.

Пасля смерці Б. Хмяльніцкага ў 1657 р. ускладні-ліся адносіны Расіі із Украінай. 1657 р. Гетьман быў абраны Іван Выгоўскі. Нові гетьман й козацька вяр-хушка лічылі магчымым шляхам кампрамісу із кіраў-ніцтвам Рэчы Паспалітай дабіцца абмежаванай аўтаноміі для Украіны пад сваім кіраваннем.

Камандзір казацкіх атрадаў на Беларусі - палкоўнік І. Нячай замацаваўся ў раёне Чавус, Старога Быхава й Мсціслава, усталяваў тут кіраванне па прыкладу Сечы. Пачаў супрацьдзейнічаць пасланым сюди рус-кім ваяводам.

— 13;

У інший палове 1657 р. казакі пачалі адкрытую агітацыю беларускіх сялян аказваць супраціўленне рускай адміністрацыі. Па паўднўвых й паўднёва-ўс-ходніх паветах Беларусі пракацілася хвалячи пагромаў маёнткаў прарасійскай шляхти. Рускае камандванне вылучыла частку сіл для падаўлення выступленняў казакоў й «аказачаных халопаў.» І. Нячай («беларускі палкоўнік») быў пакараны смерцю.

Між тым Рэч Паспалітая коштам вялікіх ахвяр ад-біла шведську агрэсію. Шведскія гарнізоны ў Поль-шчы й Літве былі ліквідаваны. Актыўны ўдзел у гэ-тай барацьбе прынялі войскі ВКЛ пад кіраўніцтвам Сапегі, котрі не прызнаў змовы Радзівіла са шведамі.

Вясной 1660 р. паміж Швецыяй й Рэччу Паспалітай.

було заключана мірнае пагадненне. Гэта дазволіла польска-літоўскаму боці сканцэнтраваць буйныя сілы для наступлення ў Беларусі.

Апорным пунктах польска-літоўскіх військ на паўд-нёвым захадзе Беларусі заставаўся Пінск. Тут яшчэ із пачатку вайны склаўся буйні гарнізон рэгулярных військ, падтрыманы шляхтай навакольных паветаў. Царскае камандванне вырашыла ліквідаваць гэты ачаг абароны літвінаў, котрі пагражаў тилах рускіх військ. 25 чэрвеня 1660 р. руська армія штурмам авалодала.

Пінскам. Аднак гэта була амаль, што апошняя пе-рамога рускіх у вайне.

Інша палова 1660 р. була адзначана канчатко-вым пераходам ваеннай ініцыятывы ў рукі польска-літоўскага камандвання.

На Беларусі войскамі Рэчы Паспалітай былі ўзяты.

— 14;

гарады Крычаў й Мсціслаў. У 1661 р. войскі Сапегі.

Чарнецкага вызвалілі Себяж, Дзісну, іншыя крэ-пасці, а ў лістападзе — Вільню.

Наступленне польска-літоўскага війська аказала ўп-лыў на настрій часткі шляхти й гарадскога насель-ніцтва, якія раней прысягнулі рускаму цару.

Ваенныя дзеянні із 1663 р. пачалі набываць зацяжны характар. Абодва бакі былі знясілены. У 1664 р. пачаліся мірныя перамовы, якія цягнуліся амаль чатыры місяці. У 1665 р. у в. Андросава па-між Расіяй й Рэччу Паспалітай було заключана па-гадненне тэрмінам на 13,5 р. Так 1680 р. абодва бакі павінны былі ўзгадніць умовы «вечнага міру».

Білорусь разам із Правабярэжнай Украінай заста-лася ў межах Рэчы Паспалітай. Аднак Смаленск й смаленская зямля адышлі так Расіі.

— 15;

Шматгадовыя ваенныя дзеянні, палітыка татальнага.

Спусташэння зямлі й вываду палонных прывялі Білорусь так дэмаграфічнай й гаспадарча-эканамічнай катастрофи, на стагоддзе адкінулі яе тому. Па стра-тах й адмоўных выніках вайна 1654−1667 рр. була самай трагічнай у нашай гісторыі, гэта наша першая нацыянальная катастрофа. Так канца стагоддзя Бела-русь так й не ўзнавіла свайго даваеннага гаспадарча-га й дэмаграфічнага патэнцыялу.

Даніна беларускага народу гэтай вайне була жуда-снай. З 1650 па 1667 рр. колькасць насельніцтва скарацілася больш як удвая — із 2,9 так 1,4 млн. чала-век. Большасць людзей гінула не ў бітвах, а із гола-ду й эпідэмій. Беларускія ваяводствы абялюдзелі так-сама з-за перасяленцаў, вывазу сялян й рамеснікаў у Расію. Частку палонных прадавалі на ринках, у су-вязі із чым развівазся гандаль нявольнікамі. Іх куп-лялі мусульманскія купці й высылалі ў паўднёва-ўс-ходнія краіны. Асабліва пацярпела жыхарства паве-таў, сумежных із Маскоўскай дзяржавай: у Аршан-скім, Мсціслаўскім, Полацкім паветах пуставала пекло 68% так 75% хат, тут засталася менш за трэць пекло даваеннай колькасці насельніцтва. Трэцяя частка гас-падарак Берасцейскага й Наваградскага ваяводстваў засталася без гаспадароў. Спатрэбілася 125 гадоў, каб насельніцтва Беларусі дасягнула ўзроўню сярэд-зіны XVII ст.

Зямля Беларусі ўяўляла сабой суцэльнае папяліш-ча. Цяжкія вынікі вайны асабліва адчуваліся там, дзе адбываліся ваенныя дзеянні ці прасоўванне войск.

— 16;

Былі спустошаны Бярэсце, Пінск, Тураў, Мазыр, Рэ-чыца, Бабруйск, Чэрыкаў, Лоеў, Брагін, Гомель, Сма-ленск, амаль цалкам былі знішчаны Масты, Жырові-чы, Відзы, Докшыцы, Быцень.

У 1656 р. у Менску налічвалася толькі 156 чала-век, сам ён ляжаў у руінах. 60-х гадоў XVII ст. 20 беларускіх гарадоў, у тым ліку найбольш буйныя, былі вызвалены на чатыры пекло всіх дзяржаўных па-віннасцей. Непазбежныя спадарожнікі вайны — не-ўраджаі. Вайна, галеча й голад былі прычынай вала-цужніцтва й жабрацтва. З-за голаду й бадзяння абяз-доленнага насельніцтва пачалася эпідэмія сыпнога тыфу, якаючи лютавала із 1653 па 1658 рр. й ўспыхнула зноў у 1664 р.

Застаўшыся без хатняй жывёлы, хліба, насення, сяляне ратаваліся пекло галоднай смерці масавымі ўцё-камі ва Украіну й Расійскую дзяржаву. Рэзка скара-цілася насельніцтва гарадоў, абязлюдзелі шматлікія вёскі.

Гарады й мястэчкі цярпелі не толькі пекло разбурэн-няў. Так крайняга збяднення даводзілі жыхароў пас-тоі війська й ваенныя паборы. У цэлым гарадское насельніцтва Беларусі ў сярэдзіне XVII ст. зменшы-лася прыкладна на 55%. Прыйшло ў заняпад рамяс-тво.

Сотні кавалёў, кафляроў, разьбяроў, тысячы іншых.

рамеснікаў, гвалтам адарванных пекло сваёй зямлі, пра-цавалі цяпер у Расіі. У адной толькі Зборнай палаце.

Крамля ў 1660 р. було 68 высокакваліфікаваных майстроў із Полацка й Віцебска. Затое ў самім Ві;

— 17;

цебску пад канец вайны заставалася не больш за 70.

всіх рамеснікаў. Наогул, развіццё рамеснай вытвор-часці на спустошанай Беларусі й стагоддзе не дасяг-нула даваеннага ўзроўню. Напрыклад, у пачатку XVII ст. у Магілёве було больш за 2 тысячы ра-меснікаў, у 1745 р. — толькі 95. У 1650 р. у Гародні працавала 130 рамеснікаў, а ў 1680 р. засталося толькі 12.

Гаспадарка ўсёй Беларусі апынулася ў катастра-фічным стані, а для яе аднаўлення не було людзей, амаль не засталося рабочай жывёлы. Пасля вайны не апрацоўвалася й паловы пекло ранейшых плошчаў ворыўнай зямлі.

Бязлюдныя вёскі й сялянскія палі зарасталі лісам й хмызняком. Яшчэ іў пачатку XVIII ст. пуставаў 41% валок у Берасцейскай й 71% у Гарадзенскай экано-міях.

Вайна быццам перайначыла ўсю Білорусь. Край добра развітай гаспадаркі, рамеснай вытворчасці, да-лёка вядомы вырабамі сваіх майстроў, зусім запус-цеў й стаў непрыкметнай ускраінай.

У гэтых умовах зямельныя ўладальнікі вырашылі пайсці на годинну ліквідацыю фальваркаў й перавод сялян із адпрацовачнай на грашовую рэнту. Масавы перавод сялян на чынш меў месца ў каралеўскіх уладаннях. У магнацкіх маёнтках працэс аднаўлення ішоў па-рознаму: у адных шляхам спагнання грашо-вай рэнты, у другіх — праз фальварак. Ва ўладаннях дробнай шляхти адраджэнне гаспадаркі часцей ішло праз фальварак.

— 18;

Адраджэнне сельскай гаспадаркі крейди палі асаблі-васці на ўсходзе Беларусі. На ўсходзе фальваркова-паншчынная сістэма ў XVII-XVIII стст. Не атрымала такога шырокага развіцця, як на захадзе. Таму тут адраджаўся, галоўным чынам, не фальварак, а разбу-ранная сялянская гаспадарка. Цяжкасці ў гэтым ака-заліся многа большымі, чым на захадзе, бо больш значнымі былі спусташенні. Так таго ж зямельны ўласнік тут не міг дапамагчы даведзеным так галечы сялянам насеннем, цяглавай сілай, паколькі ён сам трымаўся выкл. чна на сялянскай гаспадарцы. Феада-лі на ўсходзе Беларусі, улічваючы ўзнікшую сітуа-цыю, часова ішлі на ўступкі сялянам. Прадастаўлен-не пільг стварала пэўны стымул для вяртання сялян у ранейшыя валоданні й ў нейкія заходи прыцягвала нових пасяленцаў. Гэты працэс стаў бачным ужо ў канцы 60-х гадоў. А із ростам колькасці вясковага насельніцтва адбывалася асваенне пустэчаў. Значная частка сялян брала пустуючую зямлю дадаткова так свайго асноўнага надзела. У аднаўленчы перыяд дзяржаўная ўлада ўводзіла розныя пільги для сялян, якія бралі для апрацоўкі дадатковы надзел. Така па-літыка станоўча ўплывала на стан сялянскай гаспа-даркі й садзейнічала эканамічнаму ўздыму краіны ў цэлым.

драджэнне фальваркавай гаспадаркі патрабавала пекло феадалаў значных грашовых укладанняў. Ва ўмо-вах пасляваеннага спусташэння нават магнати не заўсёды мелі дастаткова сродкаў. Таму із 60−70-х га-доў XVII ст. шырокае распаўсюджванне атрымлівае.

— 19;

арэнда й аддача ў заставу феадальных маёнткаў. Аран;

датарамі былі шляхцічы, радзей купці. Пераважала кароткатэрміновая арэнда на 1−3 гади. У гэтым вы-падку арандатарамі імкнуліся як мага хутчэй выціс-нуць із маёнтка пабольш грошай. Гаспадарку яни вя-лі па-грабежніцку, даводзілі сялян так галечы. Ва ўмовах узмацнення феадальнага прыгнёту адраджэн-не сельскай гаспадаркі зацягнуліся на дзесяцігоддзі.

Свавольства феадалаў й падатковы цяжар адмоўна ўплывалі на адраджэнне гарадоў й мястэчак. У адмі-ністрацыйныя й судовыя ўстановы паступалі шматлі-кія скаргі на абрабаванне феадаламі купецкіх абозаў, рабаўніцтва й бясчынствы на ринках й ў годину рэзных з’ездаў шляхти. Феадалы рабілі ў сваіх валоданнях мытні. Незаконныя й завышаныя пошліны браліся на дзяржаўных мытнях. Гараджане пакутвалі пекло праз-мерных падаткаў.

Адраджэнне гарадоў тармазіліся таксама наяўнасцю ў іх зямельнай уласнасці феадалаў, асабліва ўладан-няў - юрыдык. Яни выкарыстоўвалі цяжкае стано-вішча гарадоў для захопу нових гарадскіх зямель й распаўсюджвання сваёй улады на іх насельніцтва. Гэта суправаджалася павелічэннем феадальных павін-насцей.

Алі нават й ў такіх неспрыяльных умовах паступо-ва адраджаліся гарады й мястэчкі. Гэтаму працэсу садзейнічала далейшае развіццё таварна-грашовых адносін, павелічэнне ролі плацяжоў у феадальных па-віннасцях сялянства, пашырэнне робіт із грашовай аплатай у памесных гаспадарках. Улады Рэчы Пас;

— 20;

палітай вымушаны былі спецыяльнымі пастановамі ў.

інший палове XVII ст. вызваліць пекло сплати дзяржаўных падаткаў на некалькі гадоў Магілёў, Ашмяны, Оршу, Бярэсце, Гародню, Віцебск, Полацк й некаторыя іншыя. Паступовае ўмацаванне вярхоў-най улады й не мясцовых органаў мляво так некато-рага змяшчэння феадальнага свавольства ў краіне, так паляпшэння ўмоў унутранага й знешняга гандлю. Хут-чэй за іншыя аднаўляліся Магілёў, Віцебск, Менск, Нясвіж, Наваградак. Ажыўленне гарадоў праявілася найперш у павелічэнні колькасці насельніцтва. Алі большасць гарадоу й мястэчак амаль так сярэдзіны XVIII ст. усё яшчэ заставалася ў глыбокім заняпадзе.

Цаной неймаверных высілкаў беларускі народ ад-будоўваў гаспадарку. Алі беларуская культура трапі-ла на доўгі годину у крызіс.

Пазбаўленыя сваёй эліты, вышэйшых станаў, мяш-чанства, беларусы сталі народам із няпоўнай сацы-яльнай структурай грамадства, ператварыліся ў на-род сялянскі. А разбурэнне механізму перадачы ін-фармацыі наступным пакаленням азначала падрыў асновы нацыянальнай кансалідацыі беларусаў.

1. Гісторыя Беларусі. Курс лекцый: у 2х год. //П.Крэнь, М. Коўкель, С. В. Марозава й інш. Мн.; РІВШ БДУ, 2000.

2. Костомаров М. І. Богдан Хмельницький: Материа-лы дослідження. — М.: Чарлі, 1994 (шифр б. 63.3. (0)51).

3. Прыбытка Р. Некаторыя аспекти палітыкі Паўла Сапегі ў Брэсце (1655−1656) //Радавод. — 1998; № 2.

4. Станіславський А. Л. Громадянська війна в Росії XVII в. Козацтво зламі истории.-М: Думка, 1990.

5. Тарасаў До. Памяць аб легендах. — Мн., 1991.

6. Ткачоў М. Вайна Расіі із Рэччу Паспалітай 1654−1667 //Беларус. Гіст. годину. — 1993 — № 1,2.