Етногенез білорусів

МIНIСТЭРСТВА АДУКАЦЫI РЭСПУБЛIКI БЕЛАРУСЬ.

Беларускi дзяржа? ны ?нiверсiтэт iнфарматыкi і радыёэлектронiкi.

|Рэферат на тэму: | |"Этнагенез беларуса?" | | | |.

МIНСК, 2001.

Змест рэферата:

Уступ…2.

«Па слядах беларуса?»…5.

Заключэнне…13.

Лiтаратура…14.

Уступ Ужо болю, як чвэрць стагоддзя таму ў навуковай літаратуры адбылася значная дыскусiя паміж даследчыкамі розных навук (археолагі В.В. Сядоў, П.М. Траццякоў, В.Ф. Салаўёва, мовазнаўца В.А. Жучкевіч, етнограф М.Я. Грынблат) па пытанню паходжання беларусаў як народнасці. В.В. Сядоў прапанаваў канцэпцыю фарміравання беларусаў як этнасу ў выніку асіміляцыі прышэльцаміславянамі старажытнага балцкага насельніцтва, якое пражывала на сучаснай тэрыторыі Беларусі. Гэты працэс прывёў так із «яўлення асаблівасцей, што адрозніваюць наш народ пекло іншых славянскіх народаў. Астатнія навукоўцы крытыкавалі некаторыя палажэнні канцэпцыі, але й, як було падкрэслена пасля завяршэння дыскусіі, «сутнісно все які виступали на дискусії визнають участь балтського компонента у формуванні білоруської етнічної спільності «(ВІД РЕДАКЦІЇ, 1969, з. 121). Такім чынам, канцэпцыя В. В. Сядова атрымала прызнанне сярод навукоўцаў. Алі спробы развіць й ўдакладніць яе палажэнні на канферэнцыі «Этнагенез беларусаў «(1973 р.) (Етногенез білорусів, 1973) була ажыццеўлена. Комплекснае вывучэнне гэтай жыццёва важнай праблемы було прыпынена. Толькі ў апошні годину, пасля стварэння дзяржавы на Беларусі яна апынулася ў цэнтры інтарэсаў даследчыкаў розных навук (Усебеларуская канферэнцыя…, 1993). Аднак такі значны годину забарон прывёў так значных недахопаў у вырашэнні гэтага пытання. Перш за ўсё, сказваецца адсутнасць комплекснага падыходу із улікам дадзеных всіх навук. Так несумненна, што развіццё й паглыбленне (у значнай ступені й далейшая праверка) канцэпцыі патрабуе ўдакладніць шлях складання насельніцтва Беларусі ў розных гістарычна-этнаграфічных рэгіёнах (Титов, 1983) із улікам арэалаў розных дыялектаў й груп гаворак (Лінгвістычная геаграфія…, 1969), а таксама дадзеных археалогіі. Зараз толькі ў этнаграфіі існуе канцэпцыя паходжання беларусаў (Піліпенка, 1993). Алі слід адзначыць, што цэнтр іх фарміравання як этнасу не звязаны із адным із рэгіёнаў Беларусі й нават дакладна не адпавядае групоўцы дыялектаў (Титов, 1983, з. 115). У археалогіі асноўнай праблемай лічылася толькі пытанне ўдакладнення години із «яўлення першых слов’ян на Беларусі (Левко, 1990; Митрофанов, 1978, з. 125; Поболь, 1983; Штыхаў, 1992, з. 33−36). Таке перабольшванне значэння толькі аднаго пытання дае магчымасць не займацца абагульненнямі вялікага археалагічнага матэрыяла. Прасцей выдвігаць неабгрунтаваныя матэрыялам думкі (нават й не гiпотэзы, таму што аргументаў на карысць тієї ці іншай думкі нават не прыводзіцца) у якасці т.зв. «прыярытэтных ». Яни маюць толькі адзіны «прыярытэт «- знайсці слов’ян на Беларусі ў як мага старажытнейшыя годинник. Таму матэрыяльная культура стає не аналізуецца ў комплексі й, як правіла, без разгляду шырокага кола аналогій. Усё гэта стварае выдатную глібу для розных «навуковых «спекуляцый. Калі ж мець на ўвазе вынік этнічных працэсаў на Беларусі (кантакты паміж дзвума этнасамі - славянамі й балтамі, асіміляцыя славянамі балтаў як перадумова фарміравання беларусаў), то трэба вызначыць годину, калі слов’яни асвойваюць велику частку арэала, дзе ў далейшым фарміруецца беларускі народ. Слід улічваць тую акалічнасць, што дадзеныя археалогіі не даюць магчымасці дакладна вызначыць этнас многіх культур. На сённяшні момант, першай бесспрэчна славянскай культурай можна лічыць толькі празьку (5 — 7 стст. н.е.) на паўднёвым захадзе Беларусі. Алі помнікі вельбарскай культури, якія знаходзіліся тут, у Заходнім Палессі ў больш ранні годину (2 — 4/5 стст.), належаць так готаў (усходніх германцаў). І толькі нашчадкі пражскай культури (носьбіты культури тыпу Лукі-Райкавецкай) пранікаюць у 9 ст. на поўнач Беларусі. Невырашанай для археалогіі Беларусі застаецца й праблема хіатусу паміж старажытнасцямі 5 — 8 стст. й Старажытнай Русі. Не распрацаваны яшчэ й пытанні фарміравання ўсіх славянскіх плямёнаў на Беларусі. Недастаткова даследуюцца пытанні паходжання беларусаў й ў мовазнаўстве (Вячорка, 1983, з. 8−10; Клiмчук, 1983, із 25-ма — 26). Праворуч ў тым, што балтыйскі моўны арэал падзяляецца на шэраг моў асобных плямён (Мажюлис, 1974) і арэальныя асаблівасці (гідранімія, фанетыка) у балтыстыцы распрацаваны дастаткова грунтоўна. І таму трэба ўлічваць існаванне трох раёнаў на Беларусі, якія адрозніваюцца па гідронімах (т.ч. па мовах балцкага насельніцтва). Таму? наступным артыкуле будзе зроблена спроба пры супастаўленні даддзеных археалогіі, мовазнаўства й этнаграфіі вызначыць перадумовы фарміравання беларусаў й на прыкладзе больш даследаванных рэгіёнаў праслядзіць працэс змен у культуры.

«Па слядах беларуса?» Несумненна, больш старажытным сведчаннем аб балцкім субстраце на Беларусі із «яўляюцца звесткі гідраніміі. як ужо адзначалася, на Беларусі выдзелены тры раёны. В.В. Сядоў супастаўляў іх із археалагічнымі культурамі ранняга жалезнага віці (І тис. так н.е. — 5 ст. н.е.) (Сєдов, 1970, з. 24). Першы, паўночны раён, котрі характаразуецца назвамі із канчаткаміея, займае паўночную (на поўнач пекло р. Заходняя Дзвіна) і паўночна-усходнюю (Верхняе Падняпроўе із басейнах р. Сож) часткі Беларусі, а таксама працягваецца на захад, у Латгалію й на ўсход, у Смаленскае Падняпроўе із суседнімі раёнамі Волга-Окскага міжрэчча (Сєдов, 1963, з. 28). Несумненна сувязь гэтага раёну із латгальскай мовай у гідраніміі (Сокир, 1990, з. 372). Сувязь прасляежана нават у сінтаксісу сказаў (у басейне Заходняй Дзвіны) (Прохорова, 1991, з. 31). Поўнага супадзення арэалу із этнаграфічнымі регёнамі ці дыялектамі беларускай мовы цяжка чакаць. Трэба мець на ўвазе й магчымасць некаторага змянення межаў у годині культурнага развіцця. У такім выпадку із гэтым арэалам можна суаднесці рэгіёны Паазёр «я й Падняпроўя й паўночна-усходні дыялект. Па дадзеных археалогіі із гэтым арэалам суадносіцца днепра-дзвінская культура. Другі, цэнтральны раён, котрі характаразуецца гідронімамі із канчаткаміія (Сєдов, 1963, з. 28) займае сярэднюю частку паўночна-заходняй Беларусі. Такія гідронімы сустаракаюцца ў Літве, акрамя яе паўночна-усходняй часткі (селоны) (Ванагас, 1981, з. 92) й іх можна аднесці так літоўцаў. З дыялектамі беларускай мовы гэты раён не супадае. Ён месціцца на частках арэалаў двох дыялектаў й сярэднебеларускіх гаворак. Няма дакладнага супадзення із этнаграфічнымі рэгіёнамі (ахоплівае Цэнтральны, часткі Панямоння, Паазёр «я й Усходняга Палесся). Па дадзеных археалогіі гэтаму раёну дакладна адпавядае арэал культури штрыхаванай керамікі на Беларусі. Для другога раёну гідраніміі слід адзначыць наяўнасць змешаннай паласи із паўночным раёнам й складаная сітуацыя (накладанне арэалаў) із трэцім раёнам. Змешанная паласу гідронімаў на поўначы раёна суадносіцца із абшарамі, на помніках якіх вызначаны елементи абедзвюх культур (днепра-двінскай й штрыхаванай керамікі). Апошні, трэці раён, котрі характаразуецца гідронімамі ізтак (Сєдов, 1963, з. 29) йва (Непокупный, 1981, з. 109), ахоплівае Панямонне (без р. Віліі). Яго звязваюць із яцвягамі. Гэты раён працягваецца на тэрыторыю Літвы й ахоплівае яе паўднёвую частку, дзе месцяцца паўднёва-аўштайскія, ці дзукскія говары. Яни па фанетычных асаблівасцях адносяцца так яцвягаў, як й востраўныя літоўскія говары на Беларусі (Дзятлава). Такія ж асаблівасці маюць балтызмы ва ўсім гэтым раёне (Вячорка, 1983; Непокупный, 1976). Гэты гідранімічны раён супадае із паўночна-заходняй падгрупай гаворак паўднёвазаходняга дыялекту й знаходзіцца ў межах аднага рэгіёна Панямоння. Гэта вобласць супадае із арэалам культури кам’яних курганаў 5 — 12 стст. н.е., носьбіты якой былі яцвягамі. Па дадзеных мовазнаўства можна датаваць годину існавання гэтых раёнаў. Так, балцкі масіў гідраніміі вельмі архаічны й падобны ва ўсім вялікім арэале. Падзел прабалтыйская мовы пачаўся прыблізна розжарюючи 5 ст. так н.е., калі аддзяляецца заходнебалцкі дыялект, із якога пазней выйшлі прускі, яцвяжскі й куршскі, а таксама блізкародныя так іх земгальскі й селонскі (Мажюлис, 1981, з. 103), таму і трэці раён можна датаваць годинах не раней 5 ст. так н.е. Прыкладна ў гэты годину фарміруецца культура заходнебалтыйскіх курганоў, носьбіты якіх пачынаюць пранікаць у заходнюю частку арэала кульутры штрыхаванй керамікі. Аднак в іншої палове І тис. так н.е. — пачатку І тис. н.е. уплыў заходніх балтаў на ўсход быў слабкі. Алі ў гэтай частцы Беларускага Панямоння знаходзіцца перыферыя культури штрыхаванай керамікі (слабазаселеныя абшары). І таму на частцы Панямоння адбылося суіснаванне дзвюх моў (археалагічных культур) й, як вынік, накладанне дзвух гідранімічных раёнаў. Падзел усходнебалцкай мовы пачаўся на рубяжы н.е. й канчаткова завяршыўся толькі ў 5 — 7 стст. н.е. (Мажюлис, 1974, з. 122). Прычынамі гэтага разыходжання яўляюцца кантакты носьбітаў латышскай (латгальскай) мовы із фіна-вуграмі. Так таго, у 5 — 7 стст. н.е. пачалася іх міграцыя на тэрыторыю фінаў на поўнач пекло р. Заходняй Дзвіны (Даугавы) (Мажюлис, 1974, з. 123 — 124). як адзначалася вышэй, у 5 ст. н.е. у Панямонні із «яўляеца культура кам’яних курганоў (яцвягі). Каменныя кургани ў Беларускім Панямонні існуюць так 13 ст., а пазней на правабярэжжы іх змяняюць каменныя магілы 12 — 16 стст. (Зверуго, 1989, з. 30 — 42). У 5 ст. н.е. у астатняй частцы Панямоння (басейн р. Віліі) знаходзяцца помнікі культури ўсходнелітоўскіх курганоў, якія існуюць тут так 12 ст. Гэты абшар адпавядае летапіснай зямле Нальшаны. Такім чынам, існаванне раёнаў балцкай гідраніміі на Беларусі можна лічыць несумненным на працягу ранняга жалезнага віці, амаль так 5 — 7 стст. н.е. І ў гэтыя годинник закладываюцца высновы для фарміравання гісторыка-этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі. І із гэтага години можна сцвярджаць аб вытоках асаблівасцей Панямоння, якое тады складаецца із дзвюх культурних абласцей (яцвягі й Нальшаны). Можна гаварыць й аб пачатку складання рэгіёна Заходняга Палесся, якой, у асноўным, супадае із палескай групай гаворак й арэалам пражскай культури 5 — 7 стст. н.е. на Беларусі (Білоруська археологія, 1987, з. 75 — 77). Так гэтага години, уключаючы й 8 — 9 стст. н.е., адносяць й із «яўленне ранніх славізмаў у балцкіх мовах (Сокир, 1991, з. 9). Алі немагчыма адносіць Заходняе Палессе так прарадзімы слов’ян. Праворуч ў тым, што раней тут пражывалі плямёны вельбарскай культури, якія належалі так готаў (усходнегерманскія плямёны). Складаней справа для астатняй частцы Беларусі. Праворуч ў тым, што абедзве асноўныя археалагічныя культури (днепра-дзвінская й штрыхаванай керамікі) знікаюць у 5 ст. н.е. У гэты годину на тэрыторыі паўночнай, цэнтральнай й ўсходняй Беларусі (І - ІІІ регіёны) распаўсюджваюцца помнікі банцараўскай, тушамлянскай й калочынскай культур, а таксама носьбіты культури пскоўскіх доўгіх курганоў (атокінскі варыянт) (Штыхаў, 1992). Помнікі перших трох культур раней аб «ядноўвалі ў адзіную культурну еднасць тыпа БанцараўшчыныТушамлі-Калочына. Алі ў апошні годину стала відавочна, што яни яўляюцца рознымі культурамі й адрозніваюцца па асаблівасцях узнікнення (розны годину й розныя культури, на выснове якіх яни складаюцца), па рысах матэрыяльнай культури (асаблівасці пахавальнага абрада, керамічны комплекс). Пра банцараўскую й тушамлянскую культури можна сцвярджаць, што яни ўзніклі на аснове папярэдніх культур (банцараўская як вынік развіцця культури штрыхаванай керамікі ў 5 ст. н.е., тушамлянская — із старажытнасцей дніпрадзвінскай культури Смаленшчыны ў 3 — 4 стст. н.э.(Шмидт, 1996)). Калочынская культура ўзнікае на выснове развіцця насельніцтва кіеўскай культури ў 5 ст. н.е. Атокінскі варыянт із «яўляецца часткай вялікага арэалу культури пскоўскіх доўгіх курганоў. Прыход новага насельніцтва адзначаны толькі для тэрыторыі апошняй культури (паўночная Віцебшчына). На гэты годину матэрыялы даследаванняў не дазваляюць дакладна вызначыцць межы гэтых чатырох культур. Таму цяжка рабіць супастаўленні із межамі рэгіёнаў й дыялектаў (гаворак). Так, не выключана верагоднасць супадзення арэалу калочынскай кульутры із мозырскай групай гаворак. Алі ўдакладняецца паўночная мяжа распаўсюджання помнікаў гэтай культури (магчыма, яни сустракаюцца й далей на поўнач). Арэал банцараўскай культури ахоплівае Цэнтральны рэгіён й паўднёвую частку Паазер «я. Вельмі цікавая сітуацыя назіраецца ў паўночна-усходняй Беларусі, дзе па дадзеных лінгвістыкі бачна налажэнне паўночнай й віцебска-магілёўскай груповак говараў паўночна-усходняга дыялекту. Така сітуацыя адбываецца й ў гісторыі насельніцтва (змене археалагічных культур). Так, паўночная частка мяжы віцебска-магілёўскай групоўкі адпавядае мяжы паміж дзвюма лакальнымі групамі днепра-дзвінскай культури (заходняя й смаленская). Пазней, у 3 (5 стст. н.е. менавіта на месцы гэтых груп узнікаюць атокінская (заходняя) й тушэмлянская (усходняя) культури (Шадыро, 1985, з. 108 — 112; Шмідт, 1991, з. 40). З арэалам тушамлянскай культури можна суаднесці распаўсюджанне віцебска-магілёўскай групы гаворак. Пазней, у 8 ст. н.е. у паўночню частку арэалу тушэмлянскай культури прыходзяць із захаду носьбіты культури смаленска-полацкіх доўгіх курганоў. Мясцовае насельніцтва значна скарачаецца (Енуков, 1990, з. 127 — 128; Шмідт, 1991, з. 41). Таму так гэтага години можна аднесці фарміраванне складанай моўнай сітуацыі (накладанне гаворак) на паўночным усходзе Беларусі. Алі ўсё вышэйсказанае можа быць доказам працэса фармiравання розных субстратных традыцый для этнічнай прасторы Беларусі. Алі патрэбна якась надбудова над гэтым прасторам (магчыма, адзіны этнічны шар — суперстрат), якаючи й аб «яднала гэтыя рознакультуровыя й рознаэтнічныя традыцыі ў напрамку фармавання новай этнічнай еднасці - беларусы. Дадзеныя аб стварэнні такий дастаткова адзінай этнічнай прасторы можна атрымаць пры аналізе карти дыялектаў й груповак гаворак. Для ўсёй Беларусі характэрна наяўнасць дзвух асноўных дыялектаў (паўднёва-заходні й паўночнаусходні) із пераходнымі сярэднебеларускімі гаворкамі й існаваннем ізаглос, якія аб «ядноўваюць абодва дыялекты. У асноўных рысах гэты падзел супадае із племяннымі арэаламі дрыгавічоў й крывічоў (Клiмчук, 1983, з. 26; Лысенка, 1991, Штыхаў, 1992). Тым больш, што ў цэнтральнай частцы Беларусі й було месца церазпалоснага пражывання абодвух плямёнаў. Наяўнасць адзіных ізаглос прывяло так таго, што Ф.Д. Клімчук прызнаў існаванне балта-славянскай еднасці на Беларусі ў больш ранні годину (6 — 8 стст. н.е. — банцараўская культура) (Клiмчук, 1983, з. 26). Так таго ж гэтая канцэпцыя не дазваляе вызначыць вытокі радзімічаў (у адрозненні астатніх славянскіх плямёнаў яе носьбіты не адбыліся на карце дыялектаў асобнай групай). Алі для гэтага години нельга гаварыць аб кантактах (ці сувязях) паміж носьбітамі пражскай й банцараўскай культур. Продкамі летапісных дрыгавічоў былі носьбіты кульутры тыпу Лука-Райкавецкая (Лисенка, 1991, з. 95; Сєдов, 1982, з. 116), якаючи ўзнікае на выснове культури Прага-Корчак й на Беларусі займае яе арэал. Дрыгавічы пачалі асвойваць землі на левабярэжжы Прыпяці не раней 9 — 10 стст. (Лысенка, 1991, з. 96), але й большасць помнікаў банцараўскай кульутры знікаюць раней, у 8 ст. н.е. (Митрофанов, 1978, з. 153) й толькі мала іх частка існуе ў пачатку 9 ст. Алі у гэты годину (9 — 10 стст.) дрыгавіцкія могільнікі ў Падняпроўі займалі толькі былы Рэчыцкі павет й ніжняе цячэнне Беразіны (Лисенка, 1991, з. 94), т.ч. па-за арэалам банцараўскай культури. Поўнае засяленне дрыгавічамі ўсёй сваёй тэрыторыі можна аднесці так 10 — 11 стст. (Заслаўе) (Лысенка, 1991, з. 124), а ў Верхнім Падняпроўі яни із «яўляюцца ў канцы 10 — пачатку 11 стст. (Лисенка, 1991, з. 99). Такім чынам, распаўсюджанне слов’ян на ўсёй Беларусі (як й пачатак працэсу складання беларускай мовы) нельга адносіць раней за 10 стст. (магчыма, у нейкай заходи й так 9 ст.). Алі гэта годину вельмі складаных падзей ва Ўсходняй Еўропе (складанне дзяржавы Старажытная Русь суправаджалася сур «ёзнымі зменамі ў рассяленні розных плямён й нават ва ўсіх галінах жыцця). Асаблівасці складання паўночна-усходняга дыялекту мовы, як й наяўнасць адіных ізаглос, што аб «ядноўваюць абодва дыялекты, можна звязваць са складаным працэсам фарміравання крывічоў. То в матэрыяльнай кульутры (пахавальны абрад й інвентар) смаленска-полацкіх доўгіх курганоў існуюць дзве традцыі. Помнікі із першай традыцыяй (звязаны із балтамі, верагодна, латгаламі) із «яўляюцца ў 7 — 8 стст. у Полацкім Падзвінні й ў сярэдзіне 8 ст. распаўсюджваюцца ў Смаленскім Падняпроўі. У выніку гэтага на Смаленшчыне знікае тушамлянская кульутра. Пазней, у ДніпраДзвінскім міжрэччы із «яўяюцца помнікі із інший традыцыяй (слов'яни). Алі толькі ў 9 ст. гэтая традыцыя пераважае у культури. З сярэдзіны 9 ст. носьбіты кульутры (але й ўжо са значным уплывам слов’ян) пачынаюць міграцыю на захад, у Віцебскае Падзвінне. І толькі ў канцы 9 — пачатку 10 стст. у Смаленскім Падняпроўі ў выніку прыходу новай хвалі слов’ян культура доўгіх курганоў знікае. Алі на захадзе, у Падзвінні яно існуе так канца 10 — пачатку 11 стст. (яе елементи адзначаны й пазней у старажытнарускіх курганах із трупапалажэннем) (Енуков, 1990, з. 126 — 130). Насельніцтва, якое прынесла асаблівасці інший традыцыі культури смаленска-полацкіх доўгіх курганоў, прыйшло із поўдня (кургани із трупаспаленнямі Гомельска-Магілёўскага Падняпроўя) уздоўж Дняпра ў 9 ст. й несла кераміку, якую можна звязваць із культурамі тыпу раменска-боршаўскай й Лукі-Райкавецкай. Пры такім складаным шляху фарміравання летапісных крывічоў ёсць магчымасць вызначыць спрэчныя пытанні. Так, із «яўленне ізаглос, якія аб «ядноўваюць абодва дыялекты мовы, можна аднесці толькі так 9 ст. й звязаць із існаваннем культури Лукі-Райкавецкай на поўдні Беларусі (продкі дрыгавічоў) й пранікненне носьбітаў гэтай культури на поўнач (інша традыцыя ў культури смаленка-полацкіх доўгіх курганоў). У такім разі, летапісных крывічоў слід лічыць у этнічных адносінах балта-славянамі (так канца 9 ст. у Смаленскім Падняпроўі, так канца 10 ст. у Падзвінні) й адзначыць (асабліва для Падзвіння) павольную асіміляцыю славянамі мясцовага насельніцтва. Так таго ж гэты абшар знаходзіцца на вельмі ажыўленых гандлёвых шляхах (із варагаў й грэкі із Ловаці так Дняпра, то й па Заходняй Дзвіне), таму тут ў складаных этнічных працэсах маглі прымаць удзел й іншыя этнасы (варагі й ноўгарадскія словене (па летапісу «Полоцьк — місто Словеньск »)). Доказам аб павольным характары асіміляцыі мясцовага, балцкага насельніцтва на поўначы Беларусі можа быць й така асаблівасць мовы як аканне. Яе высновы былі закладзены ў папярэдні годину (Сєдов, 1970, з. 184 — 185) й захаваліся таму, што этнакультурныя й камунікатарныя сувязі засталіся нязменнымі й із прыходам слов’ян (Чекмонас, 1983, з. 67 — 68). Час гэтага прыходу можна праверыць із дапамогай дадзеных із літоўскай й латгальскіх моў. Праворуч ў тым, што інтэнсіўныя сувязі паміж усходнебалцкімі й ўсходнеславянскімі мовамі пачаліся ў 9 — 10 стст., а із літоўскай — нават із інший паловы 9 ст. Такім чынам, пачатак фарміравання дыялектаў пачынаецца й 9 — 10 стст. Відавочна, што значную ролю ў этнічных працэсах мелі й знешнепалітычныя ўмовы. Так таго ж із «яўленне дзяржаўных утварэнняў (Полацкае, Тураўскае й іншыя княствы), якія ўключалі ў свій склад значныя часткі Беларусі із арэаламі будучых дыялектаў, стваралі спрыяльныя ўмовы для этнакультурнага развіцця. Тут слід падкрэсліць асаблівасці развіцця тэрыторыі радзімічаў. У адрозненне пекло астатніх славянскіх плямёнаў Беларусі яни займалі адносна невялікую тэрыторыю. У іх матэрыяльнай культури бачны значны балцкі кампанент. Алі развіццё гэтай тэрыторыі не прывяло так фарміравання асобнага этнаграфічнага ці лінгвістычнага абшару. Усё гэта було абумоўлена складанай гісторыяй гэтага рэгіёну (Пасожжа). То в трэцыяй чвэрці І тис. н.е. тут няма адзінай архелагічнай кульутры: на поўначы — тушамлянская (так 9 ст.) (Енуков, 1990, з. 172) й на поўдні - калочынская (Макушников, 1992, з. 74 — 75). Першыя несумненныя слов’яни із «яўляюцца тут у 8 — 9 стст., але й належаць яни так раменска-боршаўскай культури (Макушников, 1987, з. 15 — 16). як й на поўначы Беларусі, гэта не прывяло так рэзкай зміни культури. Абшчынна-племянныя центри, што сфарміраваліся раней, працягваюць існаваць (Макушников, 1992, з. 75). Верагодна, што гэты сімбіёз слов’ян (носьбітаў раменска-боршаўскйа культури) й мясцовага балцкага насельніцтва меў вынікам фарміраванне радзімічаў. Падпарадкаванне радзімічаў Кіеўскаму княству ў канцы 10 ст. таксама не прывяло так змен, верагодна, таму, што залежнасць абмяжоўвалася толькі данінай Кіеву. Знішчэнне пасяленчай структури адбылося пазней, у канцы 11 — першай трэці 12 стст., калі пачынаецца інтэнсіўнае «адзяржаўленне «гэтай тэрыторыі. У ніжнім Пасожжы як цэнтр кіравання й хрысціянізацыі ўзнікае Гомель. Тэрыторыя радзімічаў у гэты годину падзелена паміж дзвума княствамi (Чарнігаўскім й Смаленскім), а гэта таксама не спрыяла стварэнню энаграфічнай еднасці. Такім чынам, міграцыя слов’ян на тэрыторыі розных балцкіх плямёнаў на большай частцы Беларусі ў 9 — 10 стст. прывяла так стварэння ўмоў для фарміравання будучага беларускага народу. Не слід перабольшваць этнічную еднасць вялікай дзяржавы Ўсходняй Еўропы — Старажытнай Русі. І таму пачатак працэса, што прывёў так ўзнікнення беларусаў можна адносіць так 10 ст. Міграцыя слов’ян на абшары Беларусі не крейди мэтай поўнае знішчэнне мясцовага насельніцтва й захоп тэрыторыі. Яна ішла ўздоўж гандлёвых шляхоў й крейди мэтай падпарадкаванне мясцовага насельніцтва для далейшай эксплуацыі (на пачатку, гэта абмяжоўвалася зборам даніны). Для кантролю за гандлем й суседнімі тэрыторыямі засноўваліся гарады (цэнтры ўлады, гандлю, рамёстваў, а потым духоўнага жыцця). Асноўнымі шляхамі рассялення новага насельніцтва былі рэкі:

1) Заходняя Дзвіна, далей Дзісна.

2) Дняпроўская Бярэзіна — вярхоўе Віліі.

3) Свіслач — вярхоўя Нёмана.

4) Ясельда — Шчара — Нёман.

І таму асноўныя рэшткі (астраўкі) балцкага насельніцтва сустракаюцца ў міжрэччах й вадападзелах рэк. У 10 ст. славянамі була падпарадкавана ўся сучасная тэрыторыя Беларусі. Алі ў гэты годину із «яўляюцца раннедзяржаўныя ўтварэнні (княствы) й яни працягваюць гэтую справу, выконваючы й тыя ж мэты (кантроль за гандлёвымі шляхамі, падпарадкаванне нових тэрыторый із жыхарамі-даннікамі). Так сярэдняе Падзвінне було замацавана за Полацкам із дапамогай узвядзенне крэпасцей у Браславе, Маскавічах, Дрысвятах, Рацюнках й асноўны прудкий насельніцтва (у асноўным крывічы) меў месца ў 11 — 12 стст. Такім жа шляхам було зайнята Верхняе Панямонне. Так, могільнікі дрыгавічоў тут із «явіліся ў канцы 10 — пачатку 11 стст. У гэты ж годину пабудаваны ўмацаванні Навагрудка й Ваўкавыска (Зверуго, 1989, з. 67, 99). І пад 983 р. маюцца звесткі аб паходзе Уладзіміра на яцвягаў і падпарадкаванні іх сваёй уладзе. Так 12 ст. адносіцца заснаванне ў Панямонні Гродна, Слоніма й Турыйска (Зверуго, 1989, з. 63, 73, 75). Тое, што ў асваенні Панямоння прымалі ўдзел акрамя дрыгавічоў й драўляне, валыняне й крывічы таксама сведчыць на карысць думкі аб асваенні гэтага рэгіёну пад кіраўніцтвам дзяржавы. До 13 ст. мяжа паміж славянамі й балтамі праходзіла па р. Нёман. Распаўсюджанне беларускай мовы ў паўночнай частцы Панямоння й басейне р. Віліі адбылося ўжо ў годинник Вялікага княства Літоўскага (із 13 так канца 18 стст.).

Заключэнне Такім чынам, можна адзначыць, што падпарадкаванне славянамі мясцовага балцкага насельніцтва значнай часткі Беларусі ў 9 — 10 стст. склала перадумы так фарміравання беларускага народу. Наяўнасць на тэрыторыі Беларусі розных балцкіх плямёнаў й іх асіміляцыя прышэльцамі прывяло так стварэння розных гісторыка-этнаграфічных рэгіёнаў й розных дыялектаў, груп гаворак у складзе беларускага этнасу. Аднак із гэтага години на Беларусі ствараюцца першыя дзяржаўныя ўтварэнні (старажытнарускія княствы) й на працэс развіцця этнасу пачынаюць уздзейнічаць таксама й новыя, палітычныя фактары. Пазней, на новим гістарычным етапі (ў годинник Вялікага княства Літоўскага) працэс стварэння беларускага («рускага ») этнасу завяршаецца.

Літаратура Этногенез білорусів, 1973. ТД науковій конференції. Мн. Штыхаў Г. В., 1992. Крывічы. Мн. Білоруська археологія. Досягнення археологів упродовж свого радянської влади. Мн., 1987. Брейдак Г. Б., 1988. Західний кордон латгальского і селонского племені по даним мови в ХІІІ - XIV ст. // Балто-славянские дослідження. 1986. М. З. 219 — 228. Вячорка В. Р., 1983. Деякі ареальные особливості фонетичного оформлення білоруських балтизмов // Балто-славянские этноязыковые відносини в історичному і ареальном плані. ТД ІІ балто-славянской конференції. М. З. 8 — 10. Дучыц Л. У., 1991. Браслаўскае Паазер «е ў ІХ-XIV стст. Мн. Енуков В. В., 1990. Ранні етапи формування смоленско-полоцких кривичів. М. Зверуго Я. Г., 1989. Верхнє Понеманье в ІХ — ХІІІ ст. Мн. Климчук Ф. Д., 1981. Історії поширення білоруських говірок в югосхідної Литві // Балто-славянские дослідження. 1980. М. З. 214 — 221. Климчук Ф. Д., 1983. До питання про затвердження слов’янського лінгвістичного елемента біля нинішньої Білорусі // Балто-славянские этноязыковые відносини у історичному і ареальном плані. ТД ІІ балто-славянской конференції. М. З. 25 — 26. Левко О. Н., 1990. Шляхи і характеру розселення слов’ян біля Северосхідної Білорусі // VI Міжнародний конгрес слов’янської археології. ТД радянської делегації. М. З. 38 — 41. Лінгвістычная геаграфія й групоўка беларускіх гаворак. 1969. Мн. Лисенка П. Ф., 1991 Дреговичі. Мн. Макушников О. А., 1987. Нижнє Посожье у другій половині І тисячоліття н.е.: Автореф. дисс.. канд.истор. наук. Київ. Макушников О. А., 1992. До питання поселенческой структурі другої половини І тис. н.е. в нижньому Посожье // Насельніцтва Беларусі й сумежных тэрыторый у епоху жалеза. Мн. З. 73 — 76. Медведєв А.М., 1996. Беларуское Понеманье в ранньому залізному столітті (І тисячоліття е. — 5 ст. н.е.). Мн. Митрофанов О. Г., 1978. Залізний століття Середньої Білорусі (VII — VI ст. до н.е. — VIII в. н.е.). Мн. Непокупный О. П., 1976. Балтійська і балто-славянская географічна термінологія Росії та Білорусі. Піліпенка М. Ф., 1993. Фарміраванне пачатковай этнічнай тэрыторыі беларускага народу // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. ТД. Мн. Ч. І. З. 24 — 25. Поболь Л. Д., 1983. Археологічні пам’ятники Білорусі. Залізний століття. Мн. Cедов В.В., 1982. Східні слов’яни в VI — XIII ст. М. Титов В. С., 1983. Иторико-этнографическое районування матеріальної культури білорусів XIX — початку XX ст. Мн. Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. 1993. Мн,. Ч. І, ІІ. Шмідт Е.А., 1991. Археологічні культури залізного віку в верхів'ях р. Сожа. // Гомельщина: археологія, історія, пам’ятники. Гомель. З. 39 — 41. Шмідт Е.А., 1996. Про етнічну приналежність племен тушемлинской культури IV-VIII ст. н.е. в верхів'ях Дніпра // ГАЗ. № 10. З. 33 (37.