Великое князівство Литовское

УТВАРЭННЕ ЛІТОЎСКА-РУСКАЙ ДЗЯРЖАВЫ.

1. Найстаражытнейшыя звесткі пра побыт літоўцаў. Нягледзячы на суседства із Руссю, літоўскае плем’я вельмі позна становіцца вядома рускім летапісам. Праўда, яшчэ Св. Уладзімір хадзіў ваяваць на ятвягаў, але й летапісец паведамляе пра гэта вельмі сціпла. Толькі до канцу 12 ст. найменне літоўцаў часцей сустракаецца ў нашых летапісах. У пачатку 12 ст. літоўцы годинах рабілі набегі на землі суседняга Полацкага княства. У тієї жа годину галіцка-валынскія князі ў выніку шэрага паходаў у ятвяжскую зямлю пакарылі ятвягаў й імя іх у хуткім годині знікла. Толькі розжарюючи сярэдзіны 13 ст. сярод літоўскіх плямён заўважаецца імкненне так ўтварэння дзяржавы. Доўгі годину літоўскае плем’я жыве ў даволі першабытных умовах побыту. Яно падзялялася на некалькі асобных плямён; пруси, уласна літва (у б. Віленскай губ.), жмудзь (у б. Ковенскай губ.), летгала (латышы), корсь (куроны ў Курляндыі) й, нарэшце, ятвягі. Усе гэтыя плямёны жылі ва ўмовах радавога ладу, маючы шматлікіх радавых старэйшын. Наш летапіс й старажытныя літоўскія хронікі называюць гэтых старэйшын князямі, налічваюць годинах многія дзесяткі іх. Гэтыя князі карысталіся павагай літоўцаў й астатняе насельніцтва було ў іх падначаленні. Ні гандлем, ані рамёствамі літоўцы не займаліся й нават не мелі паселішчаў гарадскога тыпу. Яни жылі ў лясах, у бідних хацінах, займаліся земляробствам чи бортніцтвам. Культурнае развіццё іх було вельмі невысокае. Звесткі пра рэлігію літоўцаў захаваліся ў больш позніх пісьменнікаў. Гэтыя, звесткі надаюць літоўскай рэлігіі характар струнка выпрацаваных рэлігійных уяўленняў .Алі ў гэтых звестках ёсць нямала домыслаў болып позняга характару. Літоўская рэлігія вызначалася такий жа прымітыўнасцю, як й ўвесь побыт Літвы. Яни верылі ў Перкуна, бога грому й маланкі. Наогул яни пакланяліся сілам прыроды. Яни шанавалі вужоў й насякомых, любілі варажбу, пакланяліся парфумам прыроды. Літоўцы мелі жрацоў, але й расказы болып позніх пісьменнікаў пра значэнне жрэцкага елемента Літвы із «яўляюцца болыпай часткай выдуманымі. 2. Міндоўг й ўтварэвве дзяржавы. Розжарюючи сярэдзіны 13 ст. ў асяроддзі літоўскіх плямён заўважаецца імкненне так аб «яднання. Цяжка вытлумачыць прычыну гэтага імкнення, але й штуршком яму паслужылі, відаць, ваенныя абставіны. У паходах на Полацк чи із полацкімі князямі літоўцы павінны былі навучыцца аб «ядноўваць палі дробныя атрады пад кіраўніцтвам аднаго із князькоў. Для таго, каб адбівацца пекло нападаў галіцкіх князёў, ім даводзілася выкарыстоўваць такія самыя сродкі. У самим пачатку 13 ст. на Балтыйскім узбярэжжы із «яўляюцца два нямецкія ордэны крыжакоў. Адзін пасяліўся па запрашэнні мазавецкага князя сярод прусаў, другі — Лівонскі, ордэн — замацаваўся розжарюючи вусця Зах. Дзвіны. Абодва ордэны атрымалі благаславенне пекло тата сілай зброі распаўсюджваць хрысціянства. Гэта прадракала пакаранне й няволю для літоўцаў. Пруси былі вельмі хутка заняволены. Лівонскі ордэн замацаваўся сярод латышоў, скараючы іх й пагражаючы Літве й Жмудзі. Усе гэтыя абставіны навялі на думку аднаго із вельмі прадпрымальных князькоў Міндоўга пачаць справу стварэння дзяржавы для барацьбы із ворагамі. Магчыма, у яго былі папярэднікі. Літоўскія летапісы змяшчаюць цэлы шэраг паданняў, але й ўсе гэтыя апавяданні не маюць характару верагоднасці. Міндоўгу давялося вытрымаць вельмі моцную барацьбу, прычым ён паказаў сябе дасведчаным палітыкам. Ми бачым яго на чалі ўласна Літвы, із горадам Кернаў. Ён захоплівае суседнія рускія землі й нават палю сталіцу пераносіць у Наўгародак (цяпер Навагрудак). Ён наогул імкнуўся падмацаваць сябе сіламі рускага насельніцтва. У Полацку до гэтаму години спынілася мясцовая дынастыя й на полацкім стале ми ўжо бачым пляменніка Міндоўга Таўцівіла. Міндоўгу було цяжка справіцца із галіцкімі князямі, якія нават стварылі супраць Міндоўга моцную кааліцыю, аб «яднаўшы із сабой Лівонскі ордэн й падняўшы супраць Міндоўга Таўцівіла. Тады Міндоўг увайшоў у зносіны із Лівонскім магістрам, прыняў хрышчэнне й нават быў каранаваны папскім прадстаўніком як кароль літоўскі. Галіцыйская кааліцыя разбілася. Акрамя таго, ён увайшоў у сувязь із галіцкімі князямі пры пасрэдніцтве свайго сина Войшалка. Апошні быў князем у Слоніме й Ваўкавыску. Дзякуючы ўплыву Войшалка, адбыўся мір із галіцкімі князямі. Сам Войшалк, хрышчаны паводле праваслаўнага абраду, пайшоў у манастыр. Такім чынам, Міндоўг у моцнай ступені апіраўся на падтрымку ордэна. Ён нават падараваў ордэну частку сваіх зямель, у тым ліку й Жмудзь. хоць жмудзіны й не пусцілі так сябе рыцараў. З «яўленне немцаў на літоўскіх землях стала выклікаць незадавальненне. Пачаліся паўстанні, на чалі якіх стаў Міндоўг, ператварыўшыся зноў у дбайнага язычніка. Аднак узвышэнне й палітыка Міндоўга выклікалі супраць яго змову яго ж родзічаў. У 1263 р. єп быў забіты разам із двума сваімі сынамі —князямі Транятай й Доўмантам. Пасля смерці Міндоўга пачаліся смути ў асяроддзі яго родзічаў й ўзаемнае іх знішчэнне. Син Міндоўга Войшалк, якога падтрымлівалі рускія гарады, княжыў некаторы годину й жорстка расправіўся із ворагамі бацькі, але й потым зноў пайшоў у манастыр. Княжанне Міндоўга заклала асновы дзяржавы, складзенай із Літвы й суседніх рускіх абласцей. Палітыка Міндоўга ўжо намячала шляхі наступнай палітыкі літоўскай дынастыі. Міндоўг вагаўся ў выбары паміж крыжакамі й каталіцтвам із іх заходняй культурай й паміж рускімі абласцямі із іх усходняй культурай. Нешматлікае літоўскае плем’я, прычым мала культурнае, у гэтым выбары значэння ае крейди. У канчатковым выніку Міндоўг, не бёз спливу свайго сина Войшалка, на першы план вылучыў сувязі із беларускімі землямі, гэта вызначыла далейшую палітыку наступных князёў. 3. Гедзімін I Альгерд. Княжанне такіх выдатных асоб, як Гедзімін (памёр у 1341.) й Альгерд (памёр у 1377), бліскуча выканала завдання, пастаўленую Міндоўгам. Яни канчаткова аб «ядналі пад сваёй уладай усе літоўскія плямены, змацавалі із новай дзяржавай Жмудзь, нарэшце, пашырылі палю ўладу на ўсе заходнярускія землі. Полацк із 1307 р. канчаткова перайшоў ва ўладу папярэдніка Гедзіміна — Віценя; некаторы годину тут яшчэ сядзелі падручныя князі ў якасці правіцеляў (апошнім быў князь Андрэй, старэйшы син Альгерда, котрі удзельнічаў у Кулікоўскай бітве). Мінскія князі перайшлі ва ўладу Літвы ў першыя гади 14 ст.; прыблізна ў тієї самы годину впала самастойнае значэнне й турава-пінскіх княстваў. Альгерд ажаніўся яшчэ пры жыцці свайго бацькі Гедзіміна із адзінай дачкой апошняга віцебскага князя Яраслава Васілевіча й такім шляхам атрымаў права на гэта княства. Альгерд умацаваў свій уплыў й ў Смаленску. хоць канчатковае падпарадкаванне апошняга належыць ужо Вітаўту. Княствы, якія былі па-за межамі гэтай тэрыторыі, р. ДТ. Валынь, Кіеў й Чарнігава-Северскія землі, таксама падпарадкоўваліся й далучаліся так Літоўска-Рускай дзяржавы пры Альгердзе. Альгерд й Гедзімін із «яўляюцца сапраўднымі заснавальнікамі Літоўска-Рускай дзяржавы. Яни паклалі пачатак тієї сувязі, якаючи стала аб «ядноўваць Літву й беларускія вобласці. Далучэнне беларускіх зямель був прымусовым. Гэта було далучэнне са згоды насельніцтва із прычыны відавочнай палітычнай выгады такога саюзу. Гедзімін; здаецца, першы стаў называць сябе князем не толькі літоўскім, але й й рускім й нават сталіцу із літоўскіх Трокаў перанёс у новапабудаваны горад на беларускай тэрыторыі — Вільню. Ужо Гедзімін стараўся надаць трывалую спайку новай дзяржаве. Ён імкнуўся так развіцця прамысловасці й гандлю. Альгерд у сваёй дзейнасці апіраўся галоўным чынам на рускі елемент, й рускія землі занялі ва ўрадавай сістэме Літоўска-Рускай дзяржавы дамінуючае становішча. Калі Літва падпарадкавала сабе беларускія княствы, то, на яе баку була ваенная сіла. Алі літоўцы й суседнія беларускія княствы былі добра знаёмыя адзін із адным у выніку папярэдніх зносін. Адносіны гэтыя былі больш мірнага характару, чым варожага. Таму рускае насельніцтва ахвотна падпарадкоўвалася ўладзе літоўскіх князёў, якія бралі пад палю ахову пекло моцных суседзяў й спынялі міжусобную барацьбу. Так таго ж у абедзвюх заходнярускіх землях рускі княжацкі рід спыніўся (Полацкая зямля), іншыя ж (Турава-Пінская вобласць, северскія княствы) так раздрабіліся, што ўладальныя князі ператварыліся ў простих вотчыннікаў, памешчыкаў; княствы іх страцілі характар дзяржавы, ператварыліся ў маёнткі, годинах вельмі дробныя. У выніку літоўцы із «явіліся не як заваёўнікі, а як елемент, што ўносіў пэўны трывалы правапарадак у народнае жыццё. Саме аб «яднанне Літвы й Русі із «яўлялася вынікам не заваявання, але й добраахвотнага падпарадкавання беларускіх абласцей Літве. Літоўскія князі не ўносілі нічога новага ў жыццё рускіх абласцей. Сярод агромністай большасці літоўскіх язычнікаў було ўжо нямала й праваслаўных. Рэлігійная цярпімасць була асновай палітыкі літоўскіх князёў. Малакультурныя літоўцы хутка падпарадкаваліся беларускаму ўплыву. Наочним доказам таму служыць ужыванне беларускай мовы ў дзяржаўных актах таго години. 3 гэтага факту зрозуміла, што беларуская мова була ў тієї годину мовай вышэйшых класаў біля самісінької Літве. Сапраўды, нават й вялікія князі не толькі былі пісьменныя на гэтай мови, але й й карысталіся їй у дамашнім ужытку. Удзельныя князі Гедзімінавічы, якія атрымалі ўдзелы ў рускіх абласцях, прымалі праваслаўе, жаніліся із рускімі й многія із літоўскіх князёў былі гарачымі прыхільнікамі праваслаўнай віри. Нават сярод вялікіх князёў праваслаўе пачало зацвярджацца: Альгерд прыняў яго й двойчы быў жанаты із рускімі князёўнамі (віцебскай Марыяй й цвярской Юліянай), Вітаўт, цесць вялікага князя маскоўскага, таксама быў праваслаўным так пераходу ў каталіцтва; сцвярджаюць, што й зацяты потым праваднік каталіцызму Ягайла ў маладосці вызнаваў тую ж віру й меў у хрышчэнні імя Якава. 4. Велікаквяжанне Вітаўта. Іншае становішча склалася, калі велікакняжацкі прастол заняў син Альгерда Ягайла. Ён быў синам цвярской князёўны Юліяны й, відаць, у маладосці вызнаваў праваслаўе. Аднак із прычыны часткова самалюбства, часткова гіалітычных меркаванняў Ягайла прыняў прапанову польскіх паноў ажаніцца із польскай каралевай Ядвігай й ўскласці на сябе карону Пястаў. Палякі, аднак, ставілі вельмі важныя ўмовы: прыняцце Ягайлам каталіцтва й хрышчэнне паводле каталіцкага абраду ўсіх ягайлавых падданых. Ягайла хрысціўся, хрысціў язычніцкую Літву й Жмудзь. За Ягайлам пайшлі ўслед шматлікія князі Гедзімінавічы, многія із якіх пры гэтым здрадзілі праваслаўю. Пра ўвядзенне каталіцызму ў рускіх абласцях не магло ісці й размовы. Алі із пранікненнем каталіцызму для праваслаўнай рэлігіі ўзнікла сур «ёзная небяспека. За рэлігійным пытаннем саме сабой паўстала пытанне аб пераважным значэнні польскай нацыянальнасці. Нарэшце, акт уніі із Польшчай 1386 р. пагражаў небяспекай й самому самастойнаму існаванню Літоўска-Рускай дзяржавы. Аднак Ягайла сустрэў рашучы адпор свайго дваюраднага брата Вітаўта. Бацька Ягайла быў вялікім князем Літвы й Русі. Алі суправіцелем яго быў малодшы брат Кейстут. Браты жылі вельмі одностайна й падзялілі паміж сабой кіраванне такім чынам, што Альгерд кіраваў рускімі абласцямі, а Кейстут, перакананы язычнік, кіраваў літоўскімі землямі, дзе єп карыстаўся павагай. Пасля смерці Альгерда пачаўся кароткі перыяд сувравіцельства Ягайла й Кейстута. Алі пляменнік було прымірыцца із суправіцельствам уплывовага Кейстута. Пачалася барацьба, у якой састарэлы Кейстут быў пазбаўлены жыцця Ягайлам. Месца Кейстута заняў яго син Вітаўт. Алі паміж дваюраднымі братамі пачалася шматгадовая барацьба; пакуль, нарэшце, Вітаўт не прымусіў Ягайла прызнаць сябе вялікім князем літоўскім (1395) й прынёс прысягу Ягайла, як каралю польскаму. Такім чынам. із фармальнага боці Літоўска-Руская дзяржава апынулася ў васальнай залежнасці пекло Польшчы. Зрэшты, гэта васальная залежнасць була ў хуткім годині (1401 р.) замейена актам уніі паміж Літвой й Польшчай. Велікакняжанне Вітаўта — найважнейшы перыяд у стварэнні Літоўска-Рускай дзяржавы. Вялікі князь вызначаўся глыбокім дзяржаўным розумам, незвычайнай энергіяй й ўмеў паставіць палю палітыку ў адносінах абласцей так, што карыстаўся шырокай папулярнасцю сярод насельніцтва. Гэта быў выдатны арганізатар дзяржавы, якаючи зноў складвалася, валодаў пры гэтым годнасцю мудрара й храбрага палкаводца. Асноўнай мэтай яго палітыкі було стварэнне самастойнай Літоўска-Рускай дзяржавы й прымірэнне дзвюх пануючых у їй нацыянальнасцей. Яго дзейнасць пакінула ў насельніцтва такі глыбокі слід, што й ў наступны перыяд усє распараджэнні й пастановы Вітаўта карысталіся высокім аўтарытэтам. Вітаўт перш за ўсё імкнуўся замацаваць дзяржаву, якаючи складалася із разнародных частак. Так, ён выдаляе князёў із удзелаў нават там, дзе яни адыгрывалі ролю намеснікаў вялікага князя, й перадае кіраванне ў гэтых землях мясцоваму вечу, замацоўваючы палі распараджэнні выдачай асобых дарчых грамат, якія із «яўляліся мясцовымі хартыямі. Так, пры ім канчаткова былі выдалены ўдзельныя князі із зямель Полацкай й Віцебскай. На тых жа падставах ён далучыў так Літоўска-Рускай дзяржавы Смаленскую зямлю. Гэтыя ўстаўныя граматы Вітаўта потым пацвярджаліся яго пераемнікамі (арыгіналы так нас потребу не дайшлі) й складалі так пачатку 16 ст. асноўныя канстытуцыйныя закони дзяржавы. Удзельныя князі былі часткова пазбаўлены сваіх сталоў, часткова атрымалі княствы, якія не мелі палітычнага значэння, як, напр. у Северскай зямлі.Пацвярджэнне спрадвечных правоў насельніцтва, висока павага так беларускай нацыянальнасці, адсутнасць рэлігійных ганенняў й нават імкненне ўзняць прэстыж праваслаўнай царквы зацвярджэннем асобнага пекло Масквы мітрапаліта ў Кіеве (ім быў вядомы сваёй вучонасцю Грыгорый Цамблак) — усе гэтыя ўмовы ў вышэйшай ступені спрыялі згуртаванню юнай дзяржавы й зрабілі палітыку Вітаўта нацыянальнай й папулярнай. У знешняй палітыцы Вітаўт канчаткова вызваліў Літву й Русь пекло ворагаў, якія насоўваліся на іх. Гэта була складаная й цяжкая праца, якаючи ўвянчалася збруї. Прускі ордэн не задаволіўся прыняццем Літвой хрысціянства й, забыўшыся пра асцоўную завдання сваёй барацьбы — хрысціянскай пропаведзі, рыхтаваўся так грізних падзей. Вітаўт злучыўся із Ягайлам, таму што гэта була агульная справа, й разбіў рыцараў пры Грунвальдзе. чи Танебергу (1410 р.). Паражэнне було настолькі моцнае, што ордэн распаўся. Вялікае княства Літоўскае не відала татарскага ўладарніцтва ў тієї ступені, у якой яго зведала Русь усходняя. Алі татари гаспадарылі ў паўднёвай Русі й былі сілай, із якой трэба було лічыцца. Вітаўт спачатку даволі ўмела вёў палітыку із татарамі, але й паражэнне, якое ён пацярпеў пры Ворсклі, паклала канец яго памкненням на паўднёвы ўсход. Алі й становішча арды було таке, каб націскаць на паўднёвую Русь. Таму татари фактычна пакінулі палі набегі на паўднёвыя межы дзяржавы. На ўсходзе, у зносінах із Масквой, Вітаўт рассунуў межы дзяржавы й нават некаторы чаї трымаў у сфери свайго ўплыву Вялікі Ноўгарад. Цяжэй було Вітаўту ўстанавіць палі адносіны ў Польшчы із прычыны тэндэнцыі польскай дыпламатыі разглядаць Літву як дзяржаву, злучаную із Польшчай. Дзейнасць польскай дыпламатыі була настолькі агрэсіўнай, што, скарыстаўшы паражэнне на Ворсклі, яна падштурхнула Вітаўта заключыць у 1401 р. акт уніі із Польшчай. Праўда, гэты акт быў аслаблены Гарадзельскім прывілеем 1413 р. Алі адносіны Польшчы наводзілі Вітаўта на думку аб канчатковым аддзяленні Літвы пекло гэтай дзяржавы. Вітаўт усё жыццё выношваў гэту мару, пакідаючы яе ажыццяўленне так найбольш зручната години. Так, ужо ў 1398 р. єп заключае із Лівонскім ордэнам у Салінскім замку пагадненне, паводле якога Літва павінна стаць самастойнай дзяржавай, не звязанай із Польшчай ані ў формі васальнага падначалення, ані ў формі уніі. Гэта ідэя була папулярнай. Усялякага роду настойванні із боці Польшчы Вітаўт перадаваў на суд падданых. Так, калі каралева Ядвіга, незадаволеная зместам мірнага трактату Вітаўта із лівонскімі рыцарамі, напомніла яму пра яго васальнае падданства Польшчы, то Вітаўт склікаў сойм у Вільні й атрымаў пекло прысутных аднагалосны адказ: «Не падданыя Польшчы, ми заўсёды былі вольныя; нашы продкі ніколі не плацілі даніны палякам й ми будзем плаціць й застанёмся назаўжды пры сваіх вольнасцях». Алі Вітаўт, зайняті ўмацаваннем дзяржавы, адкладваў канчатковае вырашэнне пытання аб розриві із Польшчай. Гэту дзейнасць ён распачаў у канцы свайго вялікага княжання. Ён быў бяздзетны, між тым у Ягайла былі сини. А паводле Гарадзельскага прывілея, Літоўска-Руская дзяржава, у выпадку смерці Вітаўта бяздзетным, павінна була пераходзіць так Ягайла й, наадварот, Польшча павінна пераходзіць Вітаўту ў выпадку смерці. Ягайла бяздзетным. Алі абодва былі тады ўжо вельмі паважанымі старцамі, й будучыня для Вітаўта була яснай. Вітаўт у 1427 р. ўзнімае пытанне пра законнасць нараджэння сыноў Ягайла, але й гэта далікатная справа була адхілена палякамі. Тады Вітаўт уступае ў больш цесныя зносіны із імператарам Сігізмундам й атрымлівае пекло яго абяцанне прыслаць Вітаўту каралеўскі вянец, што азначала б акт поўнай самастойнасці. Назначаны быў й із «езд у Луцьку на Валыні ў 1429 р., куды Вітаўт із «явіўся ў суправаджэнні бліскучай світы. Сюди прыбыў й германскі імператар Сігізмунд. Калі тут зайшла гаворка аб прызнанні Вітаўта каралём, то польскія дыпламаты пачалі моцную барацьбу. У рэшце рэшт яни выехалі із Луцька, за імі збег адтуль й Ягайла. Палякі звярнуліся нават так тата, котрі стаў на іх бік й звярнуўся так Вітаўта із адпаведным угаворам. Пытанне пра карону абмяркоўвалася на працягу многіх месяцаў, й ў верасні 1430 р. ў Вільні быў прызначаны акт каранавання Вітаўта. Сігізмунд адправіў яму карону, але й палякі вырашылі яе перахапіць. Пасольства Сігізмунда не асмелілася пры такіх акалічнасцях прабірацца ў Літву й вярнулася тому. Шыкоўны із «езд, прызначаны для каранавання, на яким прысутаічалі Ягайла, вялікі князь маскоўскі й нават маскоўскі мітрапаліт Фоцій, пачаў паступова раз «язджацца. Састарэлы Вітаўт быў надзвычай засмучаны, захварэў й памёр у кастрычніку таго самага року ў прысутнасці Ягайла й інш. ганаровых гасцей, якія яшчэ засталіся. Так скончылася спроба [каранацыі] Вітаўта. Вітаўт імкнуўся стварыць самастойную Літоўска-Рускую дзяржаву, апіраючыся пры гэтым на рускія вобласці й стварыўшы для апошніх, як ми бачылі, такія ўмовы, якія прыцягвалі так яго рускае насельніцтва, нягледзячы на тое, што ён здрадзіў праваслаўю й перайшоў у каталіцтва. Іншае становішча склалася пасля смерці Вітаўта, калі Ягайла апынуўся распарадчыкам лёсаў дзяржавы. Ягайла быў вядомы як прапаведнік каталіцызму. Син рускай князёўны, ён, аднак, не карыстаўся папулярнасцю ў рускіх абласцях й баў там мала вядомы. 5. Барацьба пасля смерці Вітаўта. Пасля смерці Вітаўта (1430 р.) кароль Ягайла прызначыў яго пераемнікам малодшага із Альгердавічаў Свідрыгайлу. Гэты князь быў вядомы сваёй шматгадовай барацьбой із млявий. кн. Вітаўтам. Калі яшчэ ў 1392 р. Віцебскі ўдзел перайшоў ва ўладанне вялікага князя Вітаўта (так гэтага години Віцебск знаходзіўся ў пажыццёвым валоданні жонкі Альгерда Уляни) й Вітаўт прызначыў свайго пляменніка Фёдара Васну, Свідрыгайла раптоўна із «явіўся ў Віцебску, забіў Ф. Васну й пакняжыўся тут. Віцябляне аказалі вельмі энергічную падтрымку свайму новаму князю, але й ўсё ж єп не міг утрымацца, быў вигнані Вітаўтам й павінен быў уцячы із Віцебска. Пасля доўгага бадзяння Свідрыгайла памірыўся із Вітаўтам й атрымаў пекло яго ўдзел — Северскую зямлю. Алі адтуль із прычыны ўзнікшай нязгоды зноў уцёк (пасля 1403 р.), хоць пазней (із 1410 р.) зноў із «явіўся на Севершчыне й валодаў ёю так смерці Вітаўта. Прызнаючы пераемнікам вялікага князя Вітаўта такога ўпартага яго антаганіста, Ягайла, відаць, меў на ўвазе, што нові вялікі князь будзе прытрымлівацца іншай палітычнай праграмы й не будзе карыстаода падтрымкай тых элементаў, якія така велика ўзнялі ўладу Вітаўта. Відаць, Ягайла прызначэннем вялікім князем Свідрыгайлы хацеў выправіць тое, што було страчана палякамі пры яго папярэдніку. Вітаўт, син Кейстута, апіраўся галоўным чынам на цэнтральную частку дзяржавы — уласна Літву й Жмудзь. Тут ведалі яго, бацьку Кейстута, тут падтрымлівалі й яго сина. Свідрыгайла, ускраінны князь, быў добра вядомы ў Віцебску, на Севершчыне, Валыні й Падоллі, але й зусім невядомы літоўцам. Такім чынам, нові князь павінен быў апірацца хоць й на шматлікі, але й малазгуртаваны ўскраінны элемёнт. Аднак усє гэтыя разлікі Ягайла й яго польскіх дарадчыкаў аказаліся непрадбачлівымі. Перш за ўсё на самога Свідрыгайлу цяжка було паспадзявацца. Гэта быў чалавек вельмі здольны так кіпучай дзейнасці. але й маланастойлівы й ў моцнай ступені адданы п «янству. У былога ўдзельнага князя, што ўдала ўзнімаў паўстанні многіх абласцей, не хапалася ўмення палкаводца, котрі б вёў вялікае війська. Алі за гэтымі асабістымі якасцямі, магчыма, й невядомымі Ягайла, стаялі прычыны, відаць, зусім нечаканыя для палякаў. Свідрыгайла быў сапраўды вельмі папулярны сярод беларускага насельніцтва. Між тым беларускія вобласці, асабліва найбольш знатныя елементи іх насельніцтва, мелі шмат прычын для незадаволенасці існуючым становішчам рэчау. Перш за ўсё була зусім яснай небяспека, што пагражала рускай народнасці й вызнаваемвй ёю рэлігіі пекло насоўвашія паланізму й каталіцызму. Потым арыстакратычныя елементи, якія пераважалі ў рускіх абласцях, — удзельныя князі й баяры — былі прыхільнікамі поўнай самастойнасці дзяржавы. Свідрыгайла аказаўся вельмі непрыдатным вялікім князем у адносінах так палякаў й Ягайла. Адначасова із прызначэннем яго вялікім князем польскія гарнізоны занялі Падольскую зямлю й палякі запатрабавалі ўступкі Валыні. Пры першым паведамленні пра заняцце палякамі Камянца Свідрыгайла прыйшоў у лютасць, арыштаваў караля Ягайла, котрі знаходзіўся ў Вільні й адпусціў яго толькі тады, калі былі аддадзены распараджэнні пра вяртанне Падолля. Гэты рэзкі ўчынак паказаў роўным чынам й настойлівасць й бестактоўнасць новага вялікага князя; для палякаў стала ясним, што пекло яго нельга чакаць ніякіх уступак. Свідрыгайла неадкладна сабраў вялікае війська, якое блішчэла шлемамі многіх удзельных князёў. адправіўся на Валынь й прымусіў Ягайла зняць аблогу Луцька. Усім гэтым Свідрыгайла моцна раздражняў палякаў й. акрамя таго, сваёй унутранай палітыкай єп узбройваў супраць сябе значную частку літоўцаў. Сярод апошніх знайшліся змоўшчыкі, якія на чалі із князем Сямёнам Гальшанскім й братам Вітаўта ўдзельным князем старадубскім Жыгімонтам Кейстутавічам напалі ў горадзе Ашмяны на Свідрыгайлу, захапілі ў палон яго сям «ю й абвясцілі пекло імя Ягайла вялікім князем літоўскім Жыгімонта Кейстутавіча. Усё гэта було зроблена із дапамогай й па ўказцы палякаў. Свідрыгайла паспеў схавацца ў Полацку. 3 гэтага моманту (1432 р.) на працягу двох гадоў Літоўска-Руская дзяржава знаходзілася ў міжусобнай барацьбе. Рускія ўдзельныя князі й буйне баярства сталі набік Свідрыгайлы. Жмудзь й Падляшша пераважна із дробовим служылым людам узняліся за Жыгімонта. Хоць ва баку Свідрыгайлы була значная колькасная перавага, але й ён рабіў ваенныя памылкі й таму прайграваў бітву за бітвай, пакуль, нарэшце, бітва пад Вількамірам не дала праціўніку такий перавагі, што Полацк. Віцебск й Смаленск прызналі Жыгімонта, а Свідрыгайла ўцёк у Кіеў й тут замацаваўся ў Кіеўскай й Валынскай абласцях. На самай справе ў гэтай бітве Свідрыгайла й яго прыхільнікі пацярпелі страшнае паражэнне. Було забіта 13 рускіх князёў й розжарюючи 40 тис. воінаў. У палон трапілі 42 князі, 1500 баяр й нямецкіх баронаў, якія прыйшлі із лівонскім магістрам давамагаць Свідрыгайлу. Стварылася даволі няпэўнае становішча, якое існавала так 1440 р., калі ў Вільні быў зноў зроблены дзяржаўны пераварот; схлалася змова [на чалі] із валынскімі князямі Чартарыжскімі, вынікам якой була смерць Жыгімонта. Акалічнасць гэту выкарыстала літоўская партыя й абвясціла вялікім князем малодшага брата польскага караля Уладзіслава II (Ягайла) — Казіміра. 3 прычыны малалецтва апошняга пекло яго імя.стаў кіраваць літоўскі князь Ян Гаштольд.

.

6. Аб «яднаўчая палітыка Казіміра Ягайлавіча. Так усталяваўся трывалы дзяржаўны парадак у Літоўска-Рускай дзяржаве. Пасля асвятлення знешняга боці гэтага смутнага перыяду ў гісторыі дзяржавы для нашай мэты важлива звярнуць увагу й на ўнутраны бік тых жа падзей. Вышэй було сказана, што Свідрыгайлу падтрымлівалі пераважна рускія вобласці. У іх былі палі нацыянальна-палітычныя мэты ў даним выпадку. Алі ў гэтай барацьбе выліліся вонкі не толькі цесна звязаныя із рэлігійнымі нацыянальныя адрозненні, якія існавалі ў дзяржаве, але й й адрозненні на глібі сацыяльна-эканамічнай. У військах Свідрыгайлы былі не толькі рускія, але й галоўным чыйам рускія ўдзельныя й служылыя князі, а таксама й буйне баярства, якіх було шмат у рускіх абласцях. Гэта баярства здавён засядала ў радзе, т. ДТ. думі ўдзельных князя ў, прывыкла кіраваць абласцямі пры сваіх князях. Побач із рускімі князямі й баярамі ў радах свідрыгайлавай арміі виступала й буйне радавітае літоўскае баярства. Прычына, што аб «ядноўвала арыстакратычныя елементи абедзвюх народнасцей, заключалася ў палітыцы Жыгімонта Кейстутавіча. Апошні засвоіў сабе палітыку Вітаўта, але й стаў праводзіць яе больш рэзка й далечіней. Вітаўт змагаўся із удзельнымі князямі, акружаючы сябе амаль выключна чыста літбўскім елементам. Алі ўжо пры ім рада зямянства папоўнілася ваборам із асяроддзя ніжэйшых класаў насельніцтва. Жыгімонт Кейстутавіч пайшоў далей у тым жа кірунку. Старажытны летапісец расказвае, што Жыгімонт вылучаўся крайняй жорсткасцю ў адносінах так ўсяго шляхецтва, князеў й баярства ўсіх зямель як рускіх, то й літоўскіх, пгго Жыгімонт нават задумваў знішчыць всіх высакародных, праліць іх кроў й на іх месца падвяць «рід халопскі». р. ДТ. сялянскі. Вось несучи прычына, якаючи із «яднала арыстакратычныя елементи разнародных абласцей. Свідрыгайла не здолеў адстаяць інтарэсы знаці. Вось таму арыстакратычныя элементы, што ўвайшлі ў змову супраць Жыгімонта й забілі яго, не звярнуліся цяпер так Свідрыгайлы, а спыніліся на новим кандыдаце — Казіміру Ягайлавічу. Яго выбранне ўмацоўвала ўплыў арыстакратыі пераважна літоўскага паходжання. Абставіны, што суправаджалі ўзвядзевне на прастол Казіміра, із вялікай сілай адлюстроўвалі сацыяльную барацьбу. У Смаленску «чорныя людзі», р. ДТ. віжэйшы клас, паўсталі супраць княжацкага намесніка Андрэя Саковіча, прагналі яго й пазбівалі многіх баяр; узнялася супраць новага гаспадара дэмакратычная Жмудзь; узнялося й Падляшша, якое выказалася за сина Жыгімонта — Міхаіла. Нові ўрад ва ўсіх гэтых выпадках дзейнічаў вельмі тактоўна: ён пайшоў на кампрамісы. Казімір пацвердзіў абласцям устаўныя земскія граматы, дадзеныя яшчэ Вітаўтам, чым задаволіў як знакамітае «паспольства» гарадоў то й ніжэйшыя іх елементи. Становішча ўдзельных князёў на першым годині був парушана, й нават некаторым былі вернуты ўдзёлы, адабраныя Жыгімонтам (напр., князю Алельку Уладзіміравічу вернуты яго Кіеўскі ўдзел). У рэлігійных адносінах нові ўрад быў абыякавы. Гэтыя дзеянні ўрада сведчылі пра яго імкненне ўтрымаць «даўніну» із яе дэцэнтралізацыяй. Алі за гэтымі першымі крокамі ўрад выявіў імкненне пайсці насустрач новим патрабаванням жыцця, якія нараджаліся. Апошнія выяўляліся ў тым сэнсе, шго замісць колишньої абласной раздробленасці перавагу набыралі цэнтралізатарскія елементи. Барацьба паміж Свідрыгайлам й Жыгімонтам паказала, штр княжацкія й баярскія елементи розных абласцей могуць згуртавацца то й дэмакратычныя елементи: на месцы баярства чи дробнага зямянства Полацкай, Смаленскай, Валынскай й інш. абласцей виступала баярства чи зямянства літоўска — рускае. Урад Казіміра. котрі накіроўваўся літоўцамі із аб «яднаўчымі памкнённямі, вельмі добра разумеў значэнне для дзяржавы гэтых аб «яднаўчых элементаў й зрабіў важныя крокі ў адпаведным кірунку. То в 1457 р. Казімірам була выдадзена дарчая грамата дваранству. У адрозненне пекло грамат пачатку 15 ст. гэтая грамата замацавала пэўныя мають рацію й за шляхецтвам усёй дзяржавы без адрознення абласцей, рэлігіі й нацыянальнасці; мають рацію, пацверджаныя граматай, датычылі прадстаўнікоў духавенства. князёў, зямян й нават мяшчан. Гэты дзяржаўны акт такім чынам разумеў й ўзнімаў шляхецтва. Такім чынам, урад Казіміра. пачаўшы із кампрамісу, перайшоў потым так аб «яднаўчай палітыкі. Гэта палітыка непазбежна прыніжала ўдзельных князёў й буйне баярства й ўзвышала ў прававых адносінах радавое шляхецгва. Усім гэтым разбураўся як удзелыіы лад, то й вечавая самабытнасць] абласцей. Казімір нават зрабіў спробу актыўнай барацьбы із удзеламі, знішчыў у 1471 р. Кіеўскае княства, адабранае ім у слуцкага князя Сямёна Алелькавіча, й паслаў туды свайго намесніка «Гэты акт быў сустрэты ў асяроддзі рускай арыстакратыі варожа, у сувязі із чым узнікла змова супраць гаспадара, якаючи склалася ў 1482 р. й крейди на мэце пасадзіць на прастол Міхаіла Алелькавіча Слуцкага. Змоўшчыкі паплаціліся сваімі галовамі. Алі сам собою факт змовы цікавы як адна із пры чын арыстакратычнай рэакцыі на нацыянадьнай аснове Няўдалая змова висловлювала сабою імкненне князйў. Імкненні гэтыя гатовы былі ў поўнай заходи быць ажыодёўленымі із пе раменай вялікага князя, каб прадаставіць уплыў менавіта гэтаму елементу. 7. Рускія князі й мяцеж Глінскага. Калі памёр Казімір, групы князёў Алелькавічаў, Гальшанскіх, Мсціслаўскіх й інш. на чалі із кяязем Міхаілам Львовічам Глінскім выбралі на прастол другога сина Казіміра — Аляксандра. У Польшчы ж було вырашана выбраць старэйшага яго брата Альбрэхта. Прыхільнікі Польшчы павінны былі маўчаць на выбарах, таму што многія із вяльможных выбаршчыкаў із «явіліся із кантынгентамі військ у некалькі соцень чалавек (1492 р.). Тэндэнцыі арыстакратыі, што выбірала Аляксандра. вынікаюць із тієї канстытуцыйнай хартыі, якую выдаў гэты вялікі князь. Гэта канстытуцыя, гарантуючы маёнткі й маёмасныя мають рацію шляхце, давала радавітаму сенатові вельмі важныя мають рацію па кіраванні дзяржавай. Кірунак палітыкі новага гасудара характарызуецца моцним уплывам такий выдатнай асобы, як князь Міхаіл Глінскі. Гэта быў адзін із самих адукаваных людзёй тієї эпохі. Маладосць палю ён правёў за мяжой, спачатку ў занятках навукай, а потым й ў ваеннай службі ў імператара Максіміліяна, у саксонскага герцага Альбрэхта, пабываў, акрамя Германіі, у Іспаніі й Італіі.Адукаванасць спалучалася ў ім із даравітасцю й бліскучым ваенным талентам. М. Глінскі, заняўшы відны посаду маршалка дворнага й карыстаючыся асабістай дружбай гасудара, стараўся надаць уплывовае становішча рускай партыі. Ён стварыў перавагу рускай арыстакратыі, але й для ўдзельных князёў яго рэжым быў вельмі цяжкім й некаторыя князі ўцяклі ў Маскву. Палякі ўзводзілі абвінавачанні на Глінскага ў імкненні дамагчыся для сябе чыста асабістых мет — у жаданні аднавіць для сябе самастойнае Кіеўскае княства. Праўдзівасць гэтых слухаў цяжка праверыць. Алі, відаць, Глінскі задумаў дзяржаўны пераварот, накіраваны супраць літоўскіх вяльмож. У 1506 р. абставіны для Глінскага моцна змяніліся: вялікі князь Аляксандр памёр, яго месца заняў малодшы яго брат Жыгімонт, падтрыманы чыста літоўскай партыяй. Становішча Глінскага пахіснулася, некаторыя із яго прыхільнікаў былі пазбаўлены пасад. Тады Глінскі ўвайшоў у зносіны із маскоўскім вялікім князем Васілём Іванавічам й ўзняў са сваімі прыхільнікамі паўстанне. Паўстанне пачалося на Прыпяці, дзе ў Глінскага былі буйныя маенткі; спачатку ён напаў на вобласці князя слуцкага й капыльскага (нашчадкі кіеўскага Алелькавіча), потым на гарады Тураў й Мазыр. Аблога Мінска була Глінскага няўдалай. Са із «яўленнем на дапамогу Глінскаму маскоўскіх військ гэта паўстанне перакінулася так Оршы й злілося із агульнымі аперацыямі маскоўскіх ваявод. Быў цэлы шэраг прычын няўдачы, што спасцігла паўстанне Глінскага, як у блізарукай асцярожнасці маскоўскай палітыкі, то й ў дзеяннях Глінскага. Алі нельга не заўважыць, што галоўныя прычыны няўдачы заключаліся ў вельмі аптымістычных разліках Глінскага. неспачуванні шматлікага зямянства, часткова й рэшткаў удзельных князёў. Асабліва холадна быў прыняты Глінскі ў цэнтральных частках дзяржавы, в тієї годину як у Кіеўскай Русі спачуванне яго ідэям було намнога большае… Паўстанне Глінскага було паднята ў інтарэсах рускай дзяржаўнасці, народнасці й культури. Гэта быў апошні акорд нацыянальнай барацьбы ў дзяржаве, запознены водгук пытанняў, якія хвалявалі грамадства на стагоддзе раней. Так пачатку 16 ст. вастрыня нацыянальнага, рэлігіннага й сацыяльнага пытанняў у значнай ступені згладзілася. Удзельныя князі былі зломлены; іх було вельмі мала й яни былі матэрыяльна заняпалыя із прычыны памяншэння вотчын за крамоли чи ў выніку сямейых падзелаў. Яни, відаць, не вельмі давяралі нашчадку татарскага выхадца М. Глінскаму, так таго години нарасло шматлікае зямянства, задаволенае сваімі палітычнымі поспехамі.