Дунін-Марцінкевіч Беларус

Министерство освіти РБ.

СШ № 184.

10 «Д» класс.

Дунін-Марцінкевіч

Выполнил: Вжос З. К.

Минск 2001.

Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч.

(1807−1884).

Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч закладваў трывалы падмурак новай беларускай літаратуры, быў мастаком арыгінальнай творчай канцэпцыі й адметнага стылю, асобай яркай й каларытнай.

Усё жыццё й творчасць Дуніна-Марцінкевіча ў служэнні грамадзянскім ідэалам, у імкненні ўзвышаць людзей духоўна, маральна. Няхай не ўсе із ідэалаў, якімі натхняўся Дунін-Марцінкевіч, былі самымі перадавымі на годину, яго творчасць — яскрава мастацкая старонка ў адлюстраванні вельмі значнага адрэзку гісторыі беларускага народу. Амаль паўстагоддзя пісаў пісьменнік, а й за гыты годину Білорусь із феадальнай стала капіталістычнай, перажыўшы ілюзорныя надзеі на вызваленне пекло прыгоннага ладу, гераічныя дні паўстання 1863 року й трагедыю яго паражэння, затым першыя два дзесяцігоддзі парэформеннага години, якія ўнеслі палі драматычныя карэктывы ў жыццё беларускіх гарадоў й вёсак, ахопленых працэсамі шпаркага развіцця капіталізму.

На два перыяды прынята дзяліць творчы шлях Дуніна-Марцінкевіча — дарэформенны й паслярэформенны. Алі ўся яго творчасць выяўляе даволі цэльны, аднойчы сфарміраваны й мала крануты іншымі ўплывамі светапогляд. Што ж фарміравала гэты светапогляд, якія акалічнасці жыцця паэта, якія ідэйныя ўплывы, літаратурныя плыні, грамадскія сувязі й кантакты?

«Пінская шляхта».

(1866).

У фарсе-вадэвілі Дуніна-Марцінкевіча «Пінская шляхта» свараецца паміж сабой дзве сям'і. І ўсё з-за таго, што Іван Цюхай-Ліпскі назваў Ціхона Пратасавіцкага мужыком. А як можна дараваць таку «смяротную» крыўду пінскаму шляхціцу, як можна пасля гэтага згадзіцца на шлюб дачкі Марылі із синам Пратасавіцкага Грышкам?!

«Пінская шляхта» — выдатнае дасягненне беларускай нацыянальнай драматургіі. Так з’яўлення «Моднага шляхцюка» До. Каганца й «Паўлінкі» Я. Купали гэта була першая беларуская камедыя. Яна й сёння не сыходзіць са сцэны прафесійных й саманадзейных тэатраў Беларусі. Насычаная камізмам, яна разам із тым вельмі сур’ёзная, як б працяг, толькі іншымі сродкамі, тає барацьбы, якую вёў Дунін-Марцінкевіч у паўстанні 1863 року.

Даследчыкі звычайна звяртаюць увагу на вострыню крытыкі царскага чыноўніцтва, суду. Не менш вострая гэтая крытыка й ў адрас шляхты.

«Пінская шляхта» пісалася пасля паўстання 1863 року. Паражэнне яго було канчатковым гістарычным паражэннем польскай, у тым ліку й беларускай, шляхти, паражэннем тых ідэалаў, яким сам Дунін-Марцінкевіч сімпатызаваў, якія прапаведваў. Ні польська, ані беларуская шляхта пасля 1863 року в гістарычную арэну як колькі - небудзь значная гістарычная сіла больш ужо не выйшла. Ды будучы грамадскі актыўнай на працягу многіх стагоддзяў, шляхта ў гісторыі польскага й беларускага народу, із аднаго боці, вылучыла яркіх рэвалюцыйных дзеячаў - Т. Касцюшку, А. Міцкевіча, У. Урублеўскага, Я. Дамброўскага, із другога боці, із яе асяроддзя вылучыўся тып фанабэрыстага ганарліўца. Юрыдычна ў Польшчы як дзяржаве шляхецкіх вольнасцей усе дваране былі роўныя: магнат й апошні са збяднелых прадстаўнікоў так званай шарачковай шляхти. Выкарыстоўваючы шарачковую шляхту ў сваіх палітычных інтрыгах, магнати разбэшчвалі яе палітычна й маральна. У выніку й складваўся тып шляхціца самаўпэўненага, ганарлівага, каставага, ва ўмовах Беларусі - нецярпімага так народнага асяроддзя, грэблівага так ўсяго мужыцкага, хоць у штодзённым жыцці ані побытам, ані працай падобны шляхціц пекло мужыка нічым не адрозніваўся.

Дунін-Марцінкевіч адносіўся так народних мас інакш. І таму ён міг стаць крытыкам таго, чаго ўсёй душею не прымаў у ганарлівай, далёкай пекло народу шляхце. «Пінская шляхта» й стала творам, у яким драматург расквітаўся із блізарукасцю шляхти, із яе класавай, паитычнай абмежаванасцю. Дунін-Марцінкевіч высмейваў закаранелае нежаданне шляхти стаць побач із народам, яе самалюбства, каставы эгаізм, фанабэрлівасць, разглядаючы усё гэта як прычыны паражэння паўстання 1863 року. Такім чынам, сміх Дуніна-Марцінкевіча нараджаўся із драм 1863 року із горычы паражэння.

Сёння «Пінская шляхта» як фарс-вадэвіль найперш уражвае тым, што на паверхні ў ім, што вынікае із сямейна-бытавой калізіі, із уласцівай толькі жанру вадэвіля лігкасці, гуллівасці, дасціпнасці. Алі жанравая прырода фарса-вадэвіля, яго лёгкасць й нібы павярхоўнасць ніяк не засланяюць у п’есе першаснага, галоўнага — сур’ёзнасці яе сацыяльнага прыцэлу. Адначасова сатырык адкрываў агонь й па антынароднасці шляхти, й па цару, улад якога прадстаўляе ў «Пінскай шляхце» «найяснейшая карона» — судовы чыноўнік Кручкоў.

Дунін-Марцінкевіч — бліскучы, віртуозны майстар фурса-вадэвіля: разгортвання сцэнічнай інтрыгі, выкарыставання сольних спеваў, дуэтаў, танцаў, прыпевак, арганізацыі масавых сцэн. Беларускае слова ў яго поўніцца гарэзнасцю. У вуснах адных персанажаў яно грубавата-простанароднае (Ціхон Пратасавіцкі, Куторга), у другіх — летуцэнна-задуменнае (Марыська, Грышка), у трэціх — абказёненае лексіконам судзейства (Кручкоў, Пісулькін).

Глыбокай індывідуалізацыі характараў у п’есе няма. Гэта така камедыя нораваў, дзе носьбітамі характэрных заган выступаюць пакрыху ўсе: й пакрыўджаны Ціхон Пратасавіцкі й крыўдзіцель Іван Цюхай-Ліпскі, й Статкевіч й Альпенскі, якіх Кручкоў звёў для чарговай сваркі, спадзеючыся на новае «жніво». Роўным жа чынам норавы шляхти выказваюцца й ў сцэне із пакараннем бізунамі. Кожны із шляхцюкоў апошнюю капейку гатоў аддаць, каб толькі, калі ўжо секчы яго будуць, то ганьби сякуць, як шляхціца — на дыване, а найлепш, то каб зусім мінуць бізуноў, бо чым жа тады ён, шляхцюк, будзе адрознівацца пекло мужыка?! Пинська шляхта Усё ж улагоджвае Кручкова, грузячы яму поўны віз сушаных грыбоў, кадоўбчыкаў мёду й іншага дастатку. З павагай й няўцямнасцю слухае гэтая шляхта й выкладкі жывадзёра Кручкова, у якога ў сакавіку 69 дзён, у кастрычніку 45, бо за такімі менавіта датамі абвяшчаецца ім спачатку ўказ Пятра Вялікага, котрі нібыта з’явіўся ў 1688 годзе, калі Петро быў яшчэ малалетнім, а пасля ўказ «ея вялічаства Анни Іванаўны 1764 года», хоць несучи царавала самісінькому справе ў 1730−1740гадах. А чаго вартыя ўказы «Елісавети Пятроўны пекло 49 апрэля 1893 року» й «всеміласцівейшай Екацярыны Вялікай пекло 23 сенцябра 1903 року»?! Пінская шляхта нават не ведае летазлічэння, віці, року, у яким яно жыве! Усім гэтым Дунін-Марцінкевіч з’едліва высмейваў грамадскую інэртнасць, правінцыялізм, невуцтва шляхты.

Большасць шляхціцаў як тыпы раскрываюцца ў п’есе сваёй мовай. Асабліва характэрная мова ў Ціхона Пратасавіцкага — із гэтым дарэчы ў яго гаворцы й нетакрэчы «хрэн табе ў вочы». Характэрная таксама мова ў яго жонкі Куліны — із пастаянным прыгаворваннем «бійся бога!». Алі найбагацей у сваіх камічных нюансах маналогі Куторгі й Кручкова.

Куторга — старі кавалер. Ён заляцаецца так Марыські, хоча адбіць яе ў Грышкі й — галоўнае — выкарыстаць момант: Куторга згаджаецца скрывадушнічаць як сведка перад Кручковым на карысць Пратасавіцкіх, аби толькі яни аддалі за яго Марыську. Аднак сведкам змовы куторгі становіцца сам Кручкоў й запраторвае няўдалага ўхажора ў халодную, а сам, узяўшы хабар, выступае затым у ролі дабрачынцы-свата ў Грышкі й Марыські. У выніку за ўсе палі судовыя згрызоты канфліктныя бакі расплачваюцца немалымі грашамі. Перапшкоды так жаніцьбы закаханых зняты, нові канфлікт паміж шляхтай Кручковым зав’язані, й прадстаўнік царскага суду знікае са сцэны із поўнай надзеяй, што ён зноў завітае сюди так шляхти, зноў грабяне чарговы хабар, тат «е хмельнага крупніку, паздзіўляе шляхту сваёй вучонсцю, злосцю й дабратой, непрыступнасцю й згаворлівасцю.

Вобраз Кручкова — вобраз, котрі пададзены ў п «есе найбольш буйним планам.

" Піскулькін… Тут, брат, нам харошае жніво!" - настройвае Кручкоў свайго пісьмавадзіцеля, не менш ласага на грошы чым сам. Следства ў Кручкова — самае «аб'ектыўнае».. Галоўнае, аби було «страшна», й таму ў найяснейшай кароны «вус адзін уніз, а другі ўгору» тырчыць. Ставіцца пытанне, ці ёсць сведкі, а так сведкаў, ці бачылі бойку Пратасавіцкага із Ліпскім, ці не бачылі. І не паспелі адны са сведак сказаць, што бачылі, другія — што не бачылі, адразу ж грыміць: «Ну дык добра! Следства кончана, цяпер будзе суд…».

Але спачатку Кручкоў спаганяе грыўну. Плацяць усє. «Оскаржені Протосавіцкі імее тепер жа ўплаціць пошлін 20, прыгонных 16 й на канцэлярыю 10 рублёў. Жалушчыся Ліпскі ў палавіне таго; сведкі, каторыя бачылі бійку, а чи не баранілі, — па 9-ці рублёў, а ўсяпрочая шляхта, што не бачыла дракі, за тое, што не бачыла — па тры рублі». Ужо хапіла б, здаецца, гэтага, стаўшага сёння славутым выслоўя «за тое, што не бачыла, — па тры рублі», ды ўсё гэта — яшчэ не апагей кручкатворства Кручкова. Апагей — дэкрат, якому ўся шляхта кланяецца, яким Кручкоў карае, штрафуе, назначае колькасць бізуноў на дыване й без дывана й бярэ, наряшце, за гербавую й негербавую паперу. Дастаецца добра «всёй прочэй шляхце, каторая не відзела дракі». «Про те, што не відзела, а тым самим не магла й разняць дзерушчыхся», їй назначаецца таксама па пяць лоз на дыване, па пяць рублёў «на користь таго ж прысуцвія», гэта значыць, у карысць самої найяснейшай кароны!..

І яшчэ адзін штрых. Шляхта просіць, каб Кручкоў злітаваўся, вызваліў пекло лази. Яна ўжо залагодзіла Пісулькіна, сунуўшы яму ў кішэнь «маляванага госця», й тієї перадае прохання шляхти Кручкову. Кручкоў адказвае: «не магу, не магу. Знаєш, па всеміласцівейшаму ўказу нашага гасудара 1881 року, сенцябра 75-га дня, який вялікі адказ за паблажку сторанам у ўгалоўным прэступленні? Не толькі пасаду магу страціць, але й лічнасць падвергнецца апаснасці». І, слухаючы Кручкова, шляхта яшчэ больш раскашэльваецца, каб толькі пазбавіцца наслання-кары, каб не ўвяргаць «у апаснасць» таку високу «лічнасць», як найяснейшая карона!..

А ў астатнім «найяснейшая карона» — цудоўны чалавек, жартаўнік, й выпіць можа, й патанцаваць, й ў лад сказаць: «Ну, пановешляхта — брати! Я вам родны, я вам — брат, дык на прашчанне вып’ем яшчэ па кубкові крупніку, заспяваем нашу рідну пісню ды паскачам на заручынах». Маральная сапсутасць ў ім пачынаецца із хабарніцтва, а кручкатворам яго зрабіў царызм, бюракратыя, сістэма, якую й выкрываў Дунін-Марцінкевіч вобразам Кручкова. Такім чынам, у цэлым са сваёй задачай камедыёграфа Дунін-Марцінкевіч у абраным жанри бліскуча справіўся.