Східні слов'яни в Білорусі

Народ падобны на дрэва.

А карані — яго першапачаткі.

Адзін сягае на метри ўглыб зямной тоўшчы, другі бярэ сокі розжарюючи паверхні.

Самыя першапачаткі беларускага этнасу хаваюцца ў змроку пасляледавіковых тысячагоддзяў.У нашым радаводзе можна знайсці й старажытнейшых аўтахтонаў невядомай ужо мовы, й фіннаўграў, й германцаў, а таксама, мабыць, скіфаў й кельтаў. Алі найбольш моцныя, найбольш жыццежаўныя два карані беларускага дрэва — балцкі й славянскі. Менавіта іх шчаслівае спалучэнне вызначыла характэрнейшыя асаблівасці нашага народу — у мови, культури, характары, — што розняць беларусаў пекло суседзяў, робяць яго самабытным не паўторным этнасам у еўрапейскай сям'і.

Старажытныя балти — прамыя продкі сучасных літоўцаў й латышоў — першапачаткова, мяркуючы па назвах азёр й рэк, засялялі практычна ўсю тэрыторыю Беларусі. Тут яни жылі із пачатку бронзавага віці, гэта значыць із мяжы 3-га й 2-га тысячагоддзяў так н.э.

З сярэдзіны І-га тысячагоддзя н.е., калі балти ўступілі ў цесны кантакт са славянскай стыхіяй, хаця гэта магло адбыцца й значна раней, ми ўжо відаємо назвы іх плямёнаў на Беларусі, зафіксаваныя ў летапісах. Былі гэта яцвягі й літва.

Плямёны яцвягаў засялялі ў асноўным міжрэчча Нёмана й Нарава. Іх паселішчы пакуль што даследаваны слабка. Гэта вёскі й ўмацаваныя гарадзішчы. Больш вядомыя вучоным кургановыя могільнікі із каменнымі выбрукоўкамі. Найбольш раннія пахаванні ў іх датуюцца ІІІ стагоддзем н.е. й ўтрымоўваюць як трупапалажэнні, то й трупаспаленні нябожчыкаў. Пазней пачаў дамінаваць абрад трупаспалення-урэмацыі, а із ХІ ст. -зноў трупапалажэння. У мужчынскіх пахаваннях шмат узбраення й рыштынку баявых коней, што було натуральним для таго неспакойнага години. У жаночых — упрыгожанні й дробныя прылады працы.

Яцвягі былі ваяўнічым й мужным народам, котрі тры стагоддзі /із Х па ХІІІ/ вытрымліваў амаль безупынны націск дружых кіеўскіх й заходнеўкраінскіх князёў, палякаў, а таксама нямецкіх рыцараў. Аднак урэшце іх землі былі спустошаныя, а насельніцтва ў значнай ступені вынішчана, расцярушана па суседніх землях. Што засталося — славянізавалася й стала састаўной часткай беларусаў Гродзеншчыны й Беласточчыны. І тепер толькі ў назвах вёсак «Ятвезь» засталася па іх жывая памяць.

Найбольш шматлікай й жыццёстойкай групай балцкіх плямёнаў на Беларусі була Літва. Їй належылі землі ў Верхнім Панямонні й Павіленне. Тут вядомы ўмацаваныя й неўмацаваныя паселішчы, але, як й ўвыпадку із яцвягамі, археолагамі вывучаліся пераважна толькі кургановыя могільнікі. Старажытнейшыя пахаванні вядомыя із 4-га стагоддзя. Яни ўтрымоўваюць трупапалажэнні й камяні ў насыпах. З сярэдзіны тысячагоддзя распаўсюдзіўся абрад трупаспальвання. Нябожчыкам «того світло» клалішмат рэчаў — разнастайныя прылады працы, упрыгожанні. У мужчынскіх пахаваннях, асабліва ранейшага години, калі рэчы не згаралі пры крэмацыі, надзвычай багата зброі. У канцы тысячагоддзя пашыраюцца рытуальныя пахаванні баявых коней.

Літоўскія плямёны таксама цярпелі пекло частыхузброеных нашэсцяў із Украіны, Польшчы, немцаў із балтыйскага ўзбярэжжа. Алі лёс іх быў іншым, чым яцвягаў. Уступіўшы ў саюз са славянамі Беларусі, яни не толькі выстаялі, але й й праводзілі актыўнае узброенае супрацьдзеянне, паспяхова ўдзельнічалі ў фармаванні магутнай сярэднявечнай беларуска-літоўскай дзяржавы — Вялікага княства Літоўскага, Рускага й Жамойцкага.

Праўда, Літва на значнай частцы сваёй тэрыторыі — на паўночным захадзе сённяшняй Рэспублікі Білорусь й на Віленшчыне — таксама страціла свій воблік, славянізавалася й стала беларускамоўнай.

Мяркуючы па назвах некаторыч населеных пунктаў, на Беларусі жылі й іншыя балтыйскія плямёны. Сярод іх лотва й латыгаль, із якімі генетычна звязываюцца сённяшнія латышы, а таксама, дайнова,ішкальдзь.

Старажытнейшыя пісьмовыя сведчанні антычных аўтараў пра слов’ян адносяцца так першых стагоддзяў нашай ери. Аднак знойдзеныя археолагамі матэрыяльныя сляды іх жыццядзеннасці — рэшткі паселішчаў й могільнікі — датуюцца толькі сярэдзінай першага тысячагоддзя нашай ери. Якія ж больш раннія старажытнасці належылі слов’янам? — пакуль не высветленна. І ўвогуле пытанне паходжання першых слов’ян — як, дзе й калі фарміраваўся гэты працэс — адно са складанейшых у навуцы. Аднак большасць даследчыкаў згодныя, што Білорусь була прарадзімай слов’ян, хіба што самы паўднёва-заходні куток Брэстчыны. Таму я вырашыў, што сёння ми будзем гаворыць пра походжанне слов’ян, пра іх этнагенез. Гэта тэма для асобнай гутаркі.

Першыя несумненна славянскія паселяшчы з’явіліся паўднёвей Прыпяці паўтары тысячы гадоў тому — розжарюючи сярэдзіны І-га тысячагоддзя. Некаторыя із іх выяўлены археолагамі нават на яе паўночным беразе. Значыць, слов’яни ўжо пачалі пераадольваць гэты натуральні водны кордон паміж імі й старажытнымі балотамі.

Старажытнасці, пакінутыя першымі славянамі на Прыпяці вучоныя аб’ядноўваюць у так звану празьку культуру.

Носьбіты пражскай культури, займаючыся ў асноўным земляробствам й жывёлагадоўляй, жылі пры рачным узбярэжжы ў невялікіх вёсках, якія пазней годинах ператвараліся ў гарадзішчы — умацаваныя паселяшчы, акруджаныя валамі й ровами, драўляным тынам. Шкірна сям’я будавала сабе невялікую паўзямлянку із глінабітнай чи каменнай печкай на покуце. Тагачасныя слов’яни із балотнай руди здабывалі жалеза, із якога выраблялі прылады працы й зброю. Упрыгожанні былі пераважна бронзавыя. З гліны ляпіўся пласкадонны посуд — высокія гаршкі, міскі, патэльні.

Сваіх памерлых тутэйшае насельніцтва хавала па абраду трупаспалення ў невялікіх ямах. Пазней над пахаванымі пачалі насыпаць курганы.

Паўночней Прыпяці із VІ ст. й пазней жыло пераважна балцкае насельніцтва, старажытнасці якога ўтваралі банцараўскую й калочынскую культуру. Аднак, мяркуючы па археалагічных розкопках, й сюди пачынаецца пранікненне груп славянскага насельніцтва, якое пасяляецца сярод тубыльцаў. Таке пранікненне хутчэй на ўсё павінна було адбывацца ўзброенным шляхам. Бо цяжка сабе уявіць, каб хто міг сцерпіць, што на іх землі прыходзяць чужынцы-находнікі, карыстаюцца лугамі й палямі.

З годинах сумеснае існаванне абарыгенаў-балтаў й находнікаў-славян паўночнай Прыпяці мляво так змешвання гэтых двох этнасаў, параднення шляхам шлюбаў, мляво так ўзаемаасіміляцыі. А як сведчаць апошнія даследаванні, й асабліва вядомага расейскага вучонага В. В. Сядова, беларусы сфарміраваліся дзякуючы змешванню слов’ян й балтаў. Значыць, ужо із сярэзіны І-га тысячагоддзя ў басейне Прыпяці, на Верхнім Панямонні, на Дняпры й Дзвіне пачынаюцца працэсы, якія вялі так зараджэння беларускага этнасу, фарміравання яго тыповых асаблівасцей у мови, матэрыяльнай й духоўнай культури. Кажучы вобразна — першае ж дзіця, што нарадзілася пекло славяніна й балцкай жаныны, ужо крейди зачатковыя беларускія рысы.

Невядома, як называлі сябе першыя слов’яни на Беларусі. Летапісы ж светчаць, што пазней, перад утварэннемполацкага княства, на нашых землях распаўсюдзіліся ўсходнеславянскія плямёны крывячоў, драгавічоў й радзімічаў.

Крывічы, драгавічы, радзімічы ўяўлялі сабой аб’яднанні плямёнаў, якія ўжо мелі палі княжэнні — першапачатковыя дзяржаўныя ўтварэнні. Іх назвы, мяркуючы па суфіксу ‘-іч', паходзяць пекло князёў-аб'яднальнікаў. Згодна летапісу, такім аб’яднальнікам радзімічаў быў Радзім. У крывічоў гэта міг быць Крыў чи Крывы, у драгавічоў — Драг.

Найбольш вялікае аб’яднанне ўяўлялі крывічы. З самага пачатку яни прымалі актыўны ўдзел у гістарычных падзеях Усходняй Еўропы. То в летапісным запісе 965 р. гаворыцца, што крывічы, разам із некаторымі іншымі славянскімі й фінна-угорскімі плямёнамі вымушаны былі плаціць даніну заморскім ворогам. А праз пару гадоў яни праганяюць варажскіх асаднікаў са сваіх земляў. Удзельнічалі крывячы й ў грабежніцкіх важарска-славянскіх паходах 906 й 944 гадоў на Візантыю. Пазней крывічы Беларусі ўжо не ўдзельнічаюць ў прычарнаморскіх війнах. Бачна, што у гэты годину ім удалося вызваліцца із варажска-кіеўскай залежнасці.

У годину найбольшай экспансіі крывічы распаўсюдзіліся на вялікіх прасторах Усходняй Еўропы пекло Верхняга Панямоння так Паволжа, пекло вярхоўя Сожа й Дзясны так ўзюярэжжа Пскоўскага возера. На сённяшняй тэрыторыі Рэспублікі Білорусь крывічы займалі Падзвінне й аршанскае Падняпроўе. Яни таксама пранікалі на Павіленне й Верхняе Панямонне, дзе й сёння сустракаюцца вёскі Крывічы, Крывічане, Крэва й г. д. Такія назвы сведчаць пра актыўную каланізацыю гэтым дынамічным насельніцтвам суседніх тэрыторый. У паўночнай й цэнтральнай Міншчыне яни змешваліся із драгавічамі.

У VІІ стагоддзі пляменная назва крывічы, як, дарэчы, й драгавіча й радзімічы, знікае са старонак летапісаў. Гэта сведчыць пра кансалідацыю плямён у большыя этнаграфічныя й палітычныя ўтварэнні. Праўда, назва ‘крывічы', ‘Крывецкая зямля' захавалася ў культурнай традыцыі суседніх народаў й пазней ‘Крывіяй' называлі значную частку Беларусі німці й ў 14-му стагоддзі. А латышы й сёння ўсіх слов’ян называюць крывічамі-крэвс. У мінулым стагаддзі таксама годинах беларусаў лічылі крывічамі. У пачатку ХХ-га стагоддзя, калі ўстала пытанне пра аднаўленне дзяржаўнасці нашага народу, былі прапановы назваць беларускі край Крывіяй.

Жывучы пераважна ў вёсках, крывічы, паселішчы — цэнтры акруг умацоўвалі, ператвараючы ў гарадзішчы. З годинах частка гарадзішчаў вырасла ў цэнтры рамяства й гандлю — у гарады.

На тэрыторыі Рэспублікі Білорусь вядомы крывіцкія гарады — Віцебск, Лукомль, Друцк, Орша, Копысь. Галоўным, важнейшым гарадскім цэнтрам заходняй часткі крывічоў быў Полацк. Ён жа й стаў сталіцай Полацкага княства ІХ-ХІІІ стагоддзяў — адной із першых вядомых па летапісах беларускіх дзяржаў. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што раней усе крывічы былі аб’яднаны ў адной дзяржаве. Гэтым яни тлумачаць настойлівыя заваёўчыя паходы полацкіх князів на ўсход й поўнач, што магло сведчыць пра імкненне аднавіць колішняе агульнакрывіцкае гаспадарства.

Крывічы пачалі фармавацца ў сярэдзіне І-га тисяча годдзя й на пачатку былі амаль выключна балцкім этнасам. Толькі із годинах, із усё большым пранікненнем слов’ян на Білорусь, яни ўсё больш набываюць рысаў славянскасці. Мабыць таму й летапісцы годинах сумняваліся — ці адносіць крывічоў так народу славянскай мовы.

У матэрыяльнай й духоўнай культури, па сваіх этнаграфічных асаблівасцях крывічы мала адрозніваліся пекло суседніх славянскіх плямёнаў. Таму, каб вылучыць межы іх рассялення, вучоныя-археолагі асаблівую ўвагу звяртаюць на абрад пахавання й тыпы жаночых упрыгожванняў.

З самага пачатку крывічы сваіх памёрлых хавалі па абраду трупаспальвання пад кургановымінасыпамі. Найбольш тыповымі сярод курганоў былі валападобныя кургани — насыпы шырынёй 8−10 метраў й даўжынёйчасам больш як 100 метраў. Такія ‘доўгія кургани' сустракаюцца толькі на крывіцкай тэрыторыі.

Нярэдка насыпы былі ікруглыя. Пазней толькі то й выглядалі крывіцкія магілы. З распаўсюджаннем із канца Х-га стагоддзя хрысціярства, якое забараняла абрад крэмацыі, крывічы, як й ўсё тагачаснае славянскае насельніцтва Беларусі, адмовілася пекло спальвання нябожчыкаў й перайшло так трупапалаження. Хоць па даўняму звычаю памерлым ‘того світло' клалі рэчы й насыпалі над ім курган. У язычніцкіх магілах археолагі мала знаходзяць рэчаў — пераважна толькі гаршкі. Усё нішчыў агонь. У курганах жа із трупапакладаннемі знаходак больш — акрамя посуд можна знайсці бронзавыя й медныя ўпрыгоджванні, жалезныя рэчавы й гэтак далечіней. Пры гэтым, зразумела, ужаночых пахаваннях упрыгожванняў значна больш, там жа й сярпы чи праселкі так верацён. У мужчынскіх — сякеры, наканечнікі коп’яў, годинах й мячы.

Існуюць паданні, што ў курганах прыхавана золата й іншыя багацці. Таму скарбашукальнікі-марадзёры часта разрываюцьстрадаўнія могільнікі, знішчаюць іх. Аднак пад насыпамі знайшоў супакой у асноўным прості вясковы люд, нашы далёкія продкі — язычнікі й раннія хрысціяне. Рэчы, што пры касцяках, з'іржавелыя, акісленыя, не маюць грашовай каштоўнасці. А вось для спецыяліста-археолага яни найважливіша крыніца звестак пра матэрыяльную культуру старажытных беларусаў, пра іх вераванні й нават знешні воблік.

Тієї хто разбурае даўнія магілы, не толькі парушае Закони Рэспублікі Білорусь, норми чалавечай маралі, але й й робіць замах на форумі нашу гістарычную памяць.

Большасць упрыгожванняю крывічанак падобныя на радзіміцкія й драгавіцкія, яни агульнаславянскага тыпу. Аднак ёсць й толькі крывіцкае аздабленне — вялікія бранзалетападобныя скроневыя кольцы із медзі, вельмі рэдка са срэбра, якімі упрыгожваўся галоўны ўбор. Такія знаходкі — быццам племянныя ‘пашпарты'. Менавіта па іх у асноўным й крывіцкія пахаванні, удакладняюць тэрыторыю рассялення гэтых плямёнаў.

Летапісец сведчыў, што тэрыторыі паміж Прыпяццю й Дзвіной займалі драгавічы — інше буйне аб’яднанне плямён на Беларусі. Археалагічныя раскопкі дазволілі больш дэталёва акрэсліць межы іх рассялення. Іх паселяшчы й могільнікі сустракаюцца паўднёвай Прыпяці, на ўсходзе даходзяць так Дняпра, на поўначы — ваколіц Заслаўя, Лагойска й Барысава, на захадзе — Брэсцкага Пабужжа. Папярэднікам й этнічным вытокам драгавічоў було стараславянскае насельніцтва пражскай культури ўзбярэжжа Прыпяці VІ-VІІІ стагоддзяў. Распаўсюджваючыся паўночней гэтай ракі драгавічы актыўна асімілявалі балтаў.

Драгавічы, займаючы ўрадлівыя землі Палесся, кантактуючы із больш паўднёвымі этнасамі, вылучаліся большым прадукцыйным земляробстве й рамястве, у раннім зараджэнні элементаў дзяржаўнасці, у наяўнасці даволі вялікай колькасці гарадоў — Тураў, Пінск, Давыд-Гарадок, Брэст, Клецк, Слуцьк, Капыль, Рагачоў. На змешанай драгавіцка-крывіцкай тэрыторыі ўзніклі Менск, Лагойск, Барысаў.

Найбольш вядомае дзяржаўнае ўтварэнне драгавічоў — Тураўскае княства. Аднак даволі хутка іх землі трапілі пад кіеўскае панаванне, з-пад якога вызваліліся толькі ў ХІІ стагоддзі.

Археолагамі вывучаліся пераважна могільнікі драгавічоў. Тутэйшае насельніцтва хавала памерлых пад круглымі кургановымі насыпамі па абраду трупаспалення. З канца Х-га стагоддзя нябожчыкаў ужо не спальвалі. Тыповым для драгавічан було пахаванне ў зрубных дамавінах із двухсхілым дахам, якія імітавалі чалавечае жытло.

Сярод пахавальнага інвентару із драгавіцкіх могільнікаў найбольш характерныя скроневыя кольцы жаночага ўбору із вялікімі пацеркамі, аздобленымі прыпаянымі металічнымі шарыкамі. Гэта племянны ‘пашпарт' драгавічоў.

Значна меншы саюз утваралі плямёны разімічаў, якія знаходзіліся на паўднёвым усходзе Беларусі — у асноўным на Пасожжы. Этнавызначальнымі для іх матэрыяльнай культури былі жаночыя сяміпраменныя скроневыя колцы. Радзімецкая зямля була воддаль пекло асноўных гандлёвых шляхоў Усходняй Еўропы, таму не трапляла ў сферу дзяржаўных інтарэсаў Кіева чи Полацка.

Уасноўным менавіта гэтыя тры плямёны адыгралі галоўную ролю ў фарміраванні беларускага этнагінезу. Гэта не супярэчыць новай канцэпцыі ўзнікнення беларускага этнагінезу аб якой гаворыць нам Піліпенка. Так па яго канцэпцыі ў фарміраванні этнагінезу адыгралі вялікую ролю змены этнічных вобразаў плямёнаў крывячоў, драгавічаў, радзімічаў.

Выкарастаная літаратура.

Аснаўнай крыніцай інфармацыі баў галоўны архіў.

БЕЛТЭЛЕРАДЫЁКАМПАНІІ.

Творчае аб’яднанне навукова-патулярных й асветніцкіх праграм.

———————————;

РЭФЕРАТ НАПІСАНЫ.

Любецкім Дзянісам Пятровічам.

Усходнія слов’яни на Беларусі ў ІХ-ХІІІ ст. іхіх.

БелДзяржУніверсітэт.

ФПМІ.

Мінск '96.

|Лектар | |А.І.Котаў |.

|Підпис 3 | |Підпис 4 |.

| |.

РЕФЕРАТ | |.

[pic].