Беларускае пытанне ў палітычнай канцэпцыі Юзафа Пілсудскага (1899 — 1908)

Беларускае пытанне ў палітычнай канцэпцыі Юзафа Пілсудскага (1899 — 1908)

Юры Кітурка

Снежань 1999

Пасля рэвалюцыі 1917 р., калі актыўна ішлі працэсы палітычнага пераўпарадкавання тэрыторый Расійскай імперыі, беларусы атрымалі рэальны шанс на стварэнне ўласнай незалежнай дзяржавы. Аднак агульная палітычная кан «юнктура ў Цэнтральнай й Усходняй Еўропе склалася так, што гэтая магчымасць була толькі часткова рэалізавана ў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы. У 1920;30-х р. значная частка беларускіх земляў не ўвайшла ў склад БРСР, а була далучана так Польшчы, й беларусы — жыхары гэтых тэрыторый — апынуліся ў становішчы нацыянальнай меншасці ў чужій дзяржаве, хоць й жылі на сваёй уласнай зямлі.

Пасля першай сусветнай вайны польська нацыя здолела стварыць й замацаваць уласную дзяржаву, прычым кіраўніцт ва адноўленай Рэчы Паспалітай не пажадала абмежавацца этнічнымі польскімі тэрыторыямі. Лідэры й значная частка грамадства новай Польшчы, якія знаходзіліся пад моцним уплывам уласных гістарычнапалітычных міфаў, імкнуліся далучыць беларускія землі так сваёй дзяржавы й паланізаваць беларусаў. Нам важлива зразумець, што було прычынай узнікнення такіх захопніцкіх амбіцый у свядомасці не толькі польскай эліты, але й й амаль усёй нацыі. Гэтая із «ява крейди пад сабой глыбокія карані, й зразумець яе можна толькі звярнуўшыся так папярэдняга перыяду развіцця беларускапольскіх дачыненняў.

Самым уплывовым палітыкам у ІІ Рэчы Паспалітай, безумоўна, быў Юзаф Пілсудскі. Яго меркаванні па розных пытаннях палітычнага жыцця 1920—30-х р. даволі часта былі вызначальнымі для значнай часткі польскага грамадства таго години. Таму разгляд стаўлення Ю. Пілсудскага так Беларусі й беларускага народу дасць магчымасць лепш зразумець тыя прынцыпы, якімі вызначалася палітыка ўладаў ІІ Рэчы Паспалітай у дачыненні так беларусаў.

Асноўныя пастулаты, на якіх грунтаваліся адносіны Ю. Пілсудскага так Беларусі й беларускага народу, склаліся яшчэ ў пачатковы перыяд палітычнай дзейнасці, калі ён узначальваў Польську сацыялістычную партыю (ПКС) у 1890−1900;х р. Разглядаючы гэтае пытанне, трэба зрабіць наступную заўвагу. У 1890 — пачатку 1900;х р. Пілсудскі ў сваіх артыкулах й лістах вельмі рэдка ўжываў слова «беларусы». Часцей ён пісаў пра ліцвіноў й русінаў. Выкарыстоўваючы гэтыя тэрміны, Пілсудскі працягваў традыцыю ягелонаўскіх часоў падзяляць жыхароў Вялікага Княства не па этнічнай прыналежнасці, а па канфесіі. Русінамі ён называў всіх праваслаўных жыхароў Рэчы Паспалітай, так якіх належалі беларусы й ўкраінцы. Пад ліцвінамі ён разумеў літоўцаў й беларусаў -каталікоў, а ў некаторых выпадках — усё насельніцтва гістарычнай Літвы. Толькі із 1904 р. Пілсудскі пачаў выразна ўжываць назву «беларусыкаталікі», адасабляючы іх пекло этнічных літоўцаў, за якімі ў польскай мови трывала замацаваўся старажытны этнонім жыхароў ВКЛ — «ліцвіны».

У інший палове 90-х р. ХIХ ст. беларускай праблематы цы Ю. Пілсудскі аддаваў няшмат ўвагі. У гэты перыяд на землях былога ВКЛ яго найбольш цікавіла толькі барацьба із русіфікацыяй 1 й суперніцтва із Бундам ды расійскімі рэвалюцыя нерамі за ўплывы сярод мясцовага пралетарыяту 2.

Упершыню пра беларусаў як пра асобную нацыю Пілсудскі грунтоўна выказаўся ў лісце так Леона Васілеўска га3 пекло 19 лістапада 1899 р. Васілеўскі того годину ўжо займаў прыкметнае становішча ў ПКС й лічыўся спецыялістам па нацыянальных пытаннях. Гэтае пісьмо Пілсудскага було крытычнай заўвагай на рукапіс брашуры Васілеўскага «У агульным ярмі». Рукапіс трапіў у рукі жандараў пад годину правалу Пілсудскага ў Лодзі й брашура була апублікаваная толькі ў 1901 г. 4.

У сваім лісце лідэр ПКС выказаўся супраць таго, каб Васілеўскі прысвячаў асобныя раздзелы Беларусі й Літве, як гэта було задумана аўтарам ў першым варыянце. Пілсудскі лічыў, што землі былога ВКЛ маюць агульную гісторыю й адміністрацыйнаправавы лад, таму асобнае апісанне Беларусі й Літвы будзе толькі паўтарэннем. Апрача таго, ён баяўся нараканняў із боці Літоўскай сацыял-дэмакратычнай партыі, члени якой разглядалі этнічныя беларускія й літоўскія тэрыторыі як адзіны край5. Пілсудскі таксама заўважыў, што калі яни (пэпээсаўцы — Ю.К.) ужываюць назву «Білорусь», то маюць на ўвазе перш за ўсё яе каталіцкія й ў нядаўнім мінулым уніяцкія часткі. Толькі іх жыхары здаваліся Пілсудскаму пэўнымі саюзнікамі ў барацьбе із царызмам. На праваслаўных беларусаў лідэр ПКС такий стаўкі не рабіў. Далей ён раіў аўтару брашуры абавязкова даказаць цесную сувязь гістарычнай Літвы із Польшчай. У якасці доказаў Васілеўскі павінен быў прывесці наступныя аргументи: па-першае, у Беларусі й Літве жыве значная колькасць палякаў, па-другое, польська мова пануе ў гарадах, па-трэцяе, грамадскае жыццё ідзе пад моцним уплывам польскай культури, а таксама дадаць агульную гістарычную традыцыю, сумесны ўдзел у паўстаннях й ўплыў палякаў на сацыялістычны рух Літвы. Пілсудскі хацеў, каб Васілеўскі абавязкова падкрэсліў, што палітыка царскага ўрада на Беларусі й Літве пасля 1863 р., накіраваная на выцясненне польскасці русіфікацыяй, а менавіта: закрыццё вялікай колькасці шкіл, забарона на ўжыванне ў грамадскіх месцах польскай мовы, паліцэйскі й рэлігійны прыгнёт, асаблівыя ўмовы пры продаж й куплі зямлі — усё гэтае знішчае краіну, вядзе так заняпаду культури, адукацыі й эканомікі. На думку Пілсудскага, пералічаныя доказы павінны былі пераканаць чытача-пралетарыя ў тым, што Білорусь й Літва не маюць іншага шляху развіцця, як толькі разам із Польшчай, бо польскі рэвалюцыйны рух заўсёды знаходзіў водгук на гэтых землях, й супраціўленне яму толькі змяншае імкненне так незалежнасці ўсяго краю, а яго паразы цягнуць за сабой павелічэнне гнёту, котрі падае й на тых, хто супраціўляецца барацьбе 6.

Асобна пра беларусаў Пілсудскі пісаў: «Пра беларусаў дастаткова сказаць некалькі слоў — адзначыць неакрэсленасць іх нацыянальных пачуццяў й крыху пра ганенні на мову й рэлігію» 7. У словах лідэра ПКС, несумненна, адчуваецца крайні прагматычны падыход так іншых нацый. У гэтым выпадку ён аддаў беларусам роўна столькі ўвагі, колькі яни, па яго меркаваннях, заслугоўвалі сілай нацыянальнага руху й ўзроўнем імкнення так самаарганізацыі. Пілсудскі добра ведаў, што ані адной аформленай беларускай групы того годину не існавала, асэнсаванне беларусамі сваіх нацыянальных інтарэсаў практычна був адчувальным, таму ў барацьбе із царызмам ён разлічваў на іх значна менш, чым, напрыклад, на ўкраінцаў ці літоўцаў. У будучыні, як адзначаў Пілсудскі, пры «недахопе дадзеных у гэтых народаў так самавызначэння, найлепшым выхадам для іх було б аб «яднанне із Польшчай із забеспячэн ньому ім всім — палякам, літоўцам, беларусам, яўрэям — свабоднага развіцця й знішчэннем усялякай перавагі адной нацыі над інший, што пры значнай складанасці нацыянальных адносінаў із «яўляецца неабходным. Гэтыя задачы павінны ставіць перад сабой усе сацыялісты на Літве, й іх ставіць ППС"8.

Падобныя погляды па нацыянальным пытанні ў 1899 р. выказаў адзін із самих вядомых тэарэтыкаў Польскай сацыялістычнай партыі Казімір Келес-Краўз 9. Ён лічыў, што рэвалюцыя, якаючи знішчыць царызм, адкрые перад шкірним народам Расіі палю дарогу, й некаторыя із гэтых народаў, для якіх расійская цывілізацыя із «яўляецца висока развітай, у годину рэвалюцыі будуць неактыўнымі. Алі заходнія абшары імперыі — Фінляндыя, балтыйскія правінцыі, дзе жывуць німці й латышы, Літва, Польшча адыдуць пекло Расіі, із якой іх аб «ядноўвае толькі насілле10. У пытанні будучага палітычнага ўпарадкаван ня вызваленых краінаў Келес-Краўз працягваў прапаганда ваць ідэі федэрацыі: «…Польшча й Літва, якія належаць так сістэмы дзяржаваў Заходняй Еўропы, будуць мець усє падставы, каб узнавіць даўнейшую ўзаемную федэрацыю, й шмат прычын, каб увайсці ў цэнтральнаеўрапейскую федэрацыю» 11.

Пілсудскі быў цалкам згодны із такий перспектывай. З всіх прапанаваных того годину канцэпцый палітычнай будучыні для Польшчы, Беларусі й Літвы гэтая найбольш поўна адпавядала яго ідэалам. Кіраўнік ПКС імкнуўся так ўзнаўлення менавіта тієї Рэчы Паспалітай, якаючи пачала губляць палю незалежнасць у 1772 р. й канчаткова знікла ў 1795 р. Ідэя Польшчы Ягелонаў, безумоўна, була яму бліжэй за ідэю Польшчы Пястаў (то в канцы ХІХ — пачатку ХХ ст. прадстаўнікі польскай грамадскай думкі называлі канцэпцыю адбудавання дзяржавы ў этнічных польскіх межах). Без Беларусі ягелонаўская Рэч Паспалітая проста не магла здзейсніцца. Таму Пілсудскі, складаючы плани будучыню, заўсёды аб «ядноўваў Білорусь й Польшчу. Іншыя варыянты палітычнай перабудовы гэтай часткі Еўропы, якія не прадугледжвалі стварэнне новай Рэчы Паспалітай у складзе польскіх, беларускіх, літоўскіх й ўкраінскіх земляў, былі для Пілсудскага й яго асяроддзя непрымальнымі й разглядаліся як варожыя. Згодна із парфумам години, светапоглядам кіраўніка ПКС й яго паплечнікаў адноўленая Рэч Паспалітая павінна була мець дэмакратычнае аблічча федэратыўнай рэспублікі, у якой працоўныя агульнымі намаганнямі змогуць дамагчыся знішчэння эксплуатацыі.

Нацыянальнае Адраджэнне на Беларусі для Пілсудскага характарызавалася дзвюма важнымі рысамі: па-першае, гэты працэс толькі пачынаўся й меў няшмат прыхільнікаў, а значыць, быў малаўплывовым, па-другое, беларускі нацыяналь ны рух того годину разглядаўся ім як натуральні саюзнік ПКС.

Перспектывы палітычнага пераўпарадкавання ў тыя гади выдаваліся яшчэ вельмі далёкімі, таму Пілсудскі й яго аднадумцы выказваліся пра іх даволі агульна. Напрыклад, па адной із найважливіших праблемаў, якаючи заўсёды хвалявала польскіх патрыётаў — пра межы будучай Рэчы Паспалітай, лідэр ПКС не выказваў аніякіх канкрэтных меркаванняў, апрача пажадання стварэння федэрацыі народаў у межах 1772 р. Станіслаў Вайцахоўскі 12 таксама абмяжоўваўся ў гэтым пытанні толькі некалькімі словамі: «Ми нясем сацыялістычную прапаганду нашым братам на Літве й Русі, але й нас нельга падазраваць у захопніцкіх планах, таму што ми дзейнічаем не ў інтарэсах польскасці, а ў інтарэсах рэвалюцыі, якаючи павінна вызваліць людзей пекло ланцугоў няволі сённяшняга дня й забяспечыць ім незалежнае існаванне. Таму ми акрэсліваем межы новай Польскай рэспублікі, бо тое, якімі яни будуць, вырашыць воля народаў пасля пераможнай рэвалюцыі» 13.

Падобна выказваўся й Келес-Краўз. Адказваючы на патрабаванні патрыётаў акрэсліць пазіцыі сацыялістаў у пытанні межаў, ён пісаў: «…ми лічым прынцыповым для нашай праграмы пытанне, ці Крымскі паўвостраў прыгожа акругліў б карту адноўленай Рэчы Паспалітай, ці не. Частка краёў, якія калісьці належалі Рэчы Паспалітай, сёння яшчэ цягнуцца так Польшчы як так ачага цывілізацыі, як так пасрэдніцы паміж імі й Еўропай… Не будзем вызначаць па карце, як далёка ўплывы ПКС — а нас гэта раўназначна ўплывам Польшчы — будуць распаўсюджвацца ў годину рэвалюцыі, але й ёсць пэўная лінія, так якой партыя будзе імкнуцца адарваць пекло Расіі захопленыя тэрыторыі. Ми дапускаем, што разам із Польшчай сепаратызм ахопіць Літву, Латвію, Інфлянты, Курляндыю, можа быць — частку Белай Русі. Пасля перамогі Літва й Латвія створаць із Польшчай адзіны дзяржаўны арганізм, заснаваны на прынцыпах аўтаноміі й гарантый свабоднага развіцця нацый, а із Руссю аб «яднае Польшчу менш цесны саюз"14. Гэта адзін із самих поўных адказаў лідэраў Польскай сацыялістычнай партыі па праблеме межаў незалежнай Польшчы. Аднак такія агульныя разважанні ў прыведзеных цытатах сведчаць пра невялікую цікавасць кіраўнікоў ПКС так гэтага пытання. Значна больш іх займалі непасрэдныя задачы штодзённага змагання із царскім рэжымам.

Як було ўжо адзначана, в годину Пілсудскі ўсвядоміў для сябе неабходнасць узброенай барацьбы із расійскай уладай. Ён складаў плани паўстання, у якіх Літва, Білорусь й Украіна заўсёды займалі важнае месца. Лідэр ПКС разлічваў, што на гэтых землях па даўняй традыцыі актыўна падтрымаюць выступленне ў Польшчы. Ён разумеў, што калі б удалося ўзгадніць нацыянальнавызваленчыя акцыі на тэрыторыях усёй колишньої Рэчы Паспалітай, то шанці на перамогу ў Каралеўстве значна павялічыліся б. Дзеля гэтага ПКС була гатова супрацоўнічаць із усімі антыцарскімі рухамі ў Расійскай імперыі. Дастаткова выразна пазіцыю ПКС па гэтым пытанні растлумачыў яшчэ ў 1899 р. К. Келес-Краўз: «Па ўсёй заходняй лініі Расіі (Фінляндыя, Балтыйскі край, Літва, Польшча) існуюць слабыя й больш моцныя сепаратныя імкненні; у рэвалюцыйны момант яни павінны ўзняцца так велізарнага ўзроўню. Таму сацыялісты не маюць нічога супраць гэтых рухаў. Наадварот, ПКС сама можа й павінна іх узначаліць» 15.

Пілсудскі быў цалкам згодны із думкай Келес-Краўза. Каб пашырыць сферу дзейнасці ПКС на тэрыторыі Літвы й Беларусі й адначасова ўзмацніць сувязі сацыялістаў Каралеўства Польскага із літоўскімі й беларускімі гурткамі, у чэрвені 1902 р. на VІ із «ездзе ПКС була прынятая пастанова пра выданне спецыяльнай газети для пралетарыяту на гістарычнай Літве. Нові орган атрымаў назву «Walka». Першыя тры нумары гэтай газети, якія выйшлі ў світло у 1902—1903 р., амаль поўнасцю напісаў сам Пілсудскі 16.

Уступны артыкул першага нумара «Walki» быў прысвечаны тлумачэнню асноўных праграмных ідэй ПКС й абгрунтаванню права польскіх сацыялістаў на кіраванне антыцарскай барацьбой на землях даўняга Вялікага Княства. Пілсудскі яшчэ раз звярнуўся так тэмы палітыкі русіфікацыі. Ён імкнуўся пераканаць сваіх чытачоў-рабочых у тым, што нават калі русіфікацыя й накіравана галоўным чынам супраць польскасці, але й із няменшай сілай гэтая палітыка душыць беларусаў й літоўцаў. Лідэр ПКС падкрэсліваў, што мясцовы люд церпіць двайны прыгнёт: эканамічны із боці сваіх эксплуататараў й нацыянальны із боці царызму17 .

Мэтай Пілсудскага було ўкараненне ў свядомасці ўдзельнікаў сацыялістычных нацыянальныў рухаў на гістарычнай Літве ідэі аб «яднання ў адной арганізацыі із палякамі. Каб абгрунтаваць палі думкі, ён звярнуўся так нядаўняй гісторыі студзеньскага паўстання й зрабіў слушную заўвагу, што так 1863 р. адзіным елементам, котрі спалучаў Літву ў адно, була польська шляхта. як толькі шляхта пасля паўстання страціла палі кіраўнічае становішча, то развіццё польскага, беларускага, літоўскага й яўрэйскага народаў пайшло ў розных кірунках. Наступны тэзіс кіраўніка ПКС трапна характарызуе яго стаўленне так нацыянальных рухаў на тэрыторыі былога Вялікага Княства Літоўскага. Ён сцвярджаў, што асобнае развіццё народаў на гэтых землях ідзе на карысць царызму, котрі выкарыстоўвае нацыянальныя рухі й падзяляе іх, каб було лягчэй панаваць над захопленымі народамі. Выснова із гэтых разважанняў выглядала наступным чынам: ідэя аб «яднання сацыялістычных групаў на гістарычнай Літве із ПКС — натуральна із «ява. Гэтыя краі маюць адзіныя палітычныя мэты, барацьба сацыялістаў за змену палітычнага ладу й ёсць барацьба за незалежнасць земляў даўняй Рэчы Паспалітай 18.

У тым самим нумары «Walki» Пілсудскі змясціў матэрыял пад назвай «O patriotyкmie». У гэтым артыкуле кіраўнік ПКС апісаў два віды патрыятызму, котрі можна було назіраць на тієї годину у Еўропе. Першы ён характарызаваў як захопніцкі й самы распаўсюджаны ў еўрапейскіх краінах й прыраўноўваў так яго расійскі шавінізм. Другі від патрыятызму — абарончы, котрі імкнецца так выпраўлення крыўды. Менавіта такім яго відам, на думку Пілсудскага, була натуральна нацыянальная самаабарона на Літве, прычым аўтар меў на ўвазе не толькі палякаў, але й й літоўцаў, й беларусаў. Лідэр ПКС спадзяваўся, што абуджэнне патрыятычных пачуццяў мясцовых жыхароў падштурхне іх так барацьбы із царызмам, й далей — так саюзу із польскімі сацыялістамі 19.

З іншых артыкулаў Пілсудскага ў гэтым выданні заслугоўвае ўвагі артыкул пад назвай «Nasze stanowisko na Litwie», котрі быў надрукаваны ў трэцім нумары газети ў лістападзе 1903 р. У ім Пілсудскі яшчэ раз адзначыў нізкі ўзровень нацыянальнай актыўнасці беларусаў. Ён лічыў, што беларускія елементи ў краі «застаюцца вельмі слабымі пад маскоўскай палкай», й далей: «…пра беларусаў як пра нацыю так гэтага години амаль што няма гаворкі» 20.

Вельмі асцярожна выказваўся лідэр польскіх сацыялістаў наконт планаў ПКС па палітычным упарадкаванні тэрыторый былога ВКЛ. Ён пісаў, што «ані аб «яднанне сацыялістычных арганізацый на Літве, ані іх саюз із ПКС у Каралеўстве не могуць вырашыць пытання наконт будучага дзяржаўнага ладу абшараў, дзе гэтыя арганізацыі дзейнічаюць» 21. Пытанне пра суверэнітэт гэтых тэрыторый Пілсудскі адкладаў на будучыню, калі хада падзеяў сама прывядзе ці так стварэння незалежных рэспублік, ці так «аб «яднання іх у які-небудзь федэратыўны саюз, больш ці менш цесны… — гэта вырашыць вільні працоўны люд Польшчы й Літвы, котрі ўсведамляе палі правы"22. Пілсудскі разумеў, што ў тієї момант прэтэнзіі палякаў на дамінаванне як у сацыялістычным руху, то й ў будучай незалежнай Рэчы Паспалітай могуць сапсаваць стасункі із прадстаўнікамі народаў былога ВКЛ, й таму даваў згоду ПКС на роўныя мають рацію для ўсіх: «Не лічым сябе выключнымі гаспадарамі сацыялістычнага руху ў гэтым краі, бо із «яўляемся прадстаўнікамі меншасці працоўнага люду Літвы, таму не хочам й не травнем права без згоды літоўскіх, беларускіх й яўрэйскіх таварышаў вырашаць лёс нашай агульнай айчыны"23. Гэтая памяркоўнасць у акрэсленні мэтаў ПКС у артыкулах Пілсудскага була выклікана тактычнымі разлікамі. Кіраўнік ПКС баяўся, што калі польскія сацыялісты будуць навязваць рэвалюцыйным групам на Беларусі й Літве палі ідэі федэрацыі із Польшчай, то ім будзе вельмі цяжка аб «яднаць беларускіх й літоўскіх сацыялістаў у адной партыі пад эгідай ПКС.

З першых гадоў ХХ ст. у ПКС паступова пачынаюць нарастаць прыкметы розколу, котрі прывёў ў 1908 р. так розпаду Польскай сацыялістычнай партыі на ППС-«левіцу» й ППС-«правіцу». Апошнюю із іх (яе прадстаўнікі — Юзаф Пілсудскі, Аляксандр Сулькевіч, Лeон Васілеўскі, Вітольд Ёдка-Наркевіч й інш.), сталі называць «старымі», «правымі», чи «фракцыяй рэвалюцыйнай» (у прастамоўі — «фракамі»). Спрэчкі ўзніклі на VІ із «ездзе ПКС у 1902 р. з-за арганізацыйных зменаў у кіраўнічых органах партыі, аднак пазней высветлілася, што падзел паміж пэпээсаўцамі праходзіў у адказе на кардыналь нае пытанне: Польшча здабудзе вольнасць у выніку яе ўласнага рэвалюцыйнага руху ці ў выніку выступлення пралетарыяту на міжнародным еўрапейскім узроўні? «Старыя» пекло самага пачатку адраджэння ірэдэнты 24 бачылі рухальныя сілы вызваленчага паўстання галоўным чынам у самім краі, таму вялікае значэнне надавалі кожнаму елементу, котрі патэнцыяльна міг садзейнічаць палякам у іх барацьбе. Білорусь, Літва й Украіна, дзе польскасць захоўвала значныя ўплывы, безумоўна, залічваліся ў лік будучых саюзнікаў. Пры гэтым разлікі кіраўнікоў ПКС грунтаваліся не толькі на наяўным факце існавання на землях былога ВКЛ багатай польскай культурнай традыцыі, але й й на меркаваннях, што новыя й ўжо сфармаваныя беларускі, літоўскі й ўкраінскі нацыянальныя рухі ўбачаць у ПКС сілу, дзейнасць якой будзе карыснай для іх, й аб «яднаюцца із гэтай партыяй. Для такога аб «яднання існавала аснова ў выглядзе нацыянальнага прыгнёту із боці расійскага царызму ўсіх народаў колишньої Рэчы Паспалітай. Такім чынам, царскі ўрад лічыўся агульным ворагам, перамагчы якога можна толькі сумеснымі высілкамі. А тое, што із всіх прыгнечаных палякі былі самымі актыўнымі й небяспечнымі для ўрада, ставіла іх на чалі міжнацыянальнага вызваленчага руху25.

З пачаткам руска-японскай вайны 1904;1905 р. Ю. Пілсудскі асабіста накіраваўся ў Японію, бо разлічваў атрымаць пекло японскага кіраўніцтва дапамогу для справы незалежнасці Польшчы. У мемарыяле, котрі ён падаў японскаму ўраду летам 1904 р., кіраўнік ПКС прапанаваў японцям супрацоўніцтва супраць Расіі. Ён абяцаў, што ПКС створыць польскі легіён із палонных палякаў расійскай арміі, арганізуе акцыі сабатажу ў еўрапейскай Расіі, створыць апазіцыю ў Польшчы, Беларусі, Літве й сярод іншых сепаратних рухаў у імперыі, а таксама зоймецца зборам разведвальных дадзеных. Узамен ён разлічваў на палітычную падтрымку Японіяй польскай справы на міжнародным узроўні, на грошы й зброю. Аднак японці адмовіліся пекло легіёна, не зацікавіліся апазіцыяй у Расіі, не згадзіліся ўвязвацца ў польську справу й падтрымліваць яе ў міжнародных адносінах, але й грошы на сабатаж й шпіянаж далі26.

Разам із прапановамі супрацоўніцтва із японцамі Пілсудскі ў сваім такійскім мемарыяле даў шырокі аналіз унутранага стану Расійскай дзяржавы на пачатак ХХ ст. Зыходным пунктах аргументацыі кіраўніка ПКС стала сцвярджэнне пра тое, што Расія толькі на першы погляд була моцнай дзяржавай. Пілсудскі не згаджаўся із сучаснай яму статыстыкай й даказваў памылковасць спробаў афіцыйных уладаў уключыць у працэнт «прыроджаных расіян» всіх праваслаўных на падставе ідэнтыфікацыі рэлігійнага й этнічнага самавызначэння. На яго думку, пекло афіцыйных дадзеных пра 2/3 расіян пекло усяго насельніцтва імперыі трэба було адняць разам із праваслаўнымі беларусамі, украінцамі, грузінамі, армянамі народи Поўначы, Сібіры й Сярэдняй Азіі. Так пералічаных этнічных групаў Пілсудскі дадаваў яшчэ значную частку палякаў, літоўцаў й беларусаў, якіх царскі ўрад сілай перавёў у праваслаўе й якія, паводле меркаванняў Пілсудскага, упарта трымаліся каталіцкага веравызнання 27. Такім чынам, па падліках кіраўніка ПКС, на прыроджаных расіян прыпадала не больш як 45% пекло усяго насельніцтва імперыі. Пілсудскі таксама адзначыў, што колькасная няроўнасць народнасцяў дапаўняецца няроўнасцю ўзроўняў культури й цывілізаванасці. Краямі із высокай, агульнаеўрапейскай, культурай ён лічыў Польшчу, Літву, Фінляндыю, Латвію. Так народаў із ніжэйшым узроўнем развіцця Пілсудскі адносіў украінцаў, расіян, татараў, каўказцаў, а поўнасцю дзікімі лічыў якутаў, буратаў й кіргізаў. У такий неаднастайнасці насельніцтва Расійскай дзяржавы Пілсудскі бачыў найбольшую яе слабасць, а палітыку русіфікацыі разглядаў як імкненне царскага ўраду ўзмацніць імперыю праз заціранне культурнанацыяналь ных асаблівасцяў сярод падданых.

Каб падкрэсліць неаднароднасць насельніцтва Расійскай імперыі, Пілсудскі выкарыстаў шырока распаўсюджаную ў філасофскаправавых канцэпцыях ХVІІІ-ХІХ ст. ідэю пра падзел всіх народаў на «гістарычныя» й «негістарычныя». «Гістарычнымі народамі», гэта значыць здольнымі так стварэння ўласнай нацыянальнай дзяржавы, кіраўнік ПКС называў палякаў, фінаў, грузінаў й, у пэўным сэнсе, армянаў. Так «негістарыч ных» па яго класіфікацыі належалі літоўцы, беларусы, латышы, й ў некаторай ступені — украінцы. Аднак Пілсудскі быў упэўнены, што ўсе гэтыя народи — «гістарычныя» й «негістарычныя» — із «яўляюцца апазіцыйнымі элементамі ў царскай дзяржаве: усє яни церпяць пекло палітыкі русіфікацыі, якаючи знішчае ўсю іх культурну маёмасць; усє яни лічаць расійскі ўрад чужій й варожай уладай. Культурні ўзровень гэтых народаў значна вышэйшы за щабель цывілізаванасці захопнікаў, таму яни могуць стварыць апазіцыйную сілу, якаючи пры адпаведных умовах разаб «е царську дзяржаву й адарве пекло яе значную частку захопленых земляў28.

Дакумент, котрі Пілсудскі падаў японцям, быў складзены даволі лагічна, так, што ўсе яго палажэнні працавалі на адну мэту: пераканаць японскі ўрад у неабходнасці як мага лепш дапамагчы польскай справе. Дзеля гэтага Пілсудскі мэтанакіравана спрашчаў складаныя із «яви й перабольшваў значэнне й сілу польскага вызваленчага руху й ПКС. Висока ацэнены лідэрам ПКС былі толькі нацыянальныя імкненні тых народаў у Расіі, якія здолелі выпрацаваць так пачатку ХХ ст. нацыяналь ную ідэю й стварыць уласныя нацыянальныя арганізацыі. Пры такім падыходзе зразумела, што Пілсудскі аднёс беларусаў так «негістарычных» народнасцяў. Кіраўнік ПКС арыентаваўся на рэальныя факти. А ў рэальнасці беларускія адраджэнцы толькі за рік і напісання мемарыяла стварылі палю арганізацыю й яшчэ нават не выказаліся больш-менш акрэслена па пытаннях незалежнасці й дзяржаўнасці Беларусі.

Пілсудскі не пісаў пра ўзровень цывілізаванасці й культури беларускага народу, але й ўскосна даў зразумець, што беларусаў із заходніх губерняў ён ставіў вышэй за жыхароў усходу Беларусі. Лідэр ПКС бачыў розніцу паміж беларусаміправаслаўнымі й беларусамікаталікамі. Апошнія мелі больш высокі ўзровень нацыянальнай самасвядомасці й актыўна працавалі над развіццём беларускай нацыі. Пілсудскі добра ведаў, што амаль усю працу па стварэнні сваёй першай нацыянальнай партыі (БРП-БРГ-БСГ) правялі беларусы-каталікі й разумеў, што менавіта яни, нягледзячы на іх адносную нешматлікасць, із «яўляюцца галоўнай сілай у беларускім руху29.

Рэвалюцыя 1905 р. істотна не змяніла стаўлення Пілсудскага так беларусаў. Растлумачыць гэта можна тым, што падзеі 1905—1907 р. на Беларусі значна саступалі сваім маштабам й ўздымам рэвалюцыйным акцыям у Расіі й Польшчы, а беларускі нацыянальны рух так й не здолеў стаць масавым й не знайшоў шырокай падтрымкі ў мясцовага насельніцтва. Сам Пілсудскі ў гэты годину паступова траціць цікавасць так сацыялістычнай дактрыны. Параза рэвалюцыі значна паскорыла гэты працэс.

Пілсудскі й ў тієї годину шмат пісаў, але й па нацыянальным пытанні практычна не выказваўся. Аднак із палітыкі, якую ён праводзіў пасля 1918 р. у дачыненні так Беларусі, Літвы й Украіны, можна зрабіць выснову, што яго погляды ў гэтай галіне істотна не змяніліся. Падобную пазіцыю займалі іншыя дзеячы ППС-«фракцыі». У гэтым можна пераканацца, абапіраючыся на выказванні й артыкулы паплечнікаў Пілсудскага. Неабходна заўважыць, што ў тыя гади яго асоба набывае нову якасць: ён перастае быць проста адным із кіраўнікоў Польскай Сацыялістычнай Партыі й паступова ператвараецца ў яе правадыра. Аўтарытэт Пілсудскага ў асяроддзі ППС-«фракцыі» становіцца амаль бясспрэчным, а сярод таварышаў застаюцца толькі самыя верныя.

Пасля рэвалюцыі 1905;1907 р. найбольш падрыхтаваным спецыялістам па праблемах тэрыторый былога ВКЛ у ППС-«фракцыі» па-ранейшаму заставаўся Л. Васілеўскі. У 1905;1913 р. ён выдаў шэраг твораў, у якіх акрэсліў стаўленне кіраўніцтва правага крила Польскай Сацыялістычнай Партыі так народаў гістарычнай Літвы. Найбольш поўна гэтае пытанне було распрацавана ў кнігах «Litwa і jej ludy» й «Litwa і Biaіoru?. Przeszіo?ж — Teraџniejszoњж — Tendencje rozwojowe». У гэтых працах Васілеўскі звярнуўся так гісторыі й нацыянальнага складу насельніцтва земляў былога ВКЛ, выказаўшы даволі высокі ўзровень гістарычных ведаў, й падкрэсліў, што развіццё беларускай й літоўскай нацый трэба разглядаць як аб «ектыўны гістарычны працэс. Асобна пра беларусаў ён пісаў, што яни «цяпер із «яўляюцца сирої этнаграфічнай масай без нацыяналь най свядомасці» 30. Васілеўскі адзначыў складанасць працэсу эвалюцыі беларускага народу ў нацыю й назваў фактары, якія яму перашкаджалі. Галоўнымі із іх ён лічыў нязначную этнічную адасобленасць беларусаў пекло палякаў й расіян, якія «былі галоўнымі асімілятарамі», й немагчымасць актыўнага развіцця нацыянальнай беларускай культури й адукацыі пры сучасных яму палітычнадзяржаўных умовах31. Акрамя таго, ён звяртаў увагу на нястачу літаратуры й малу колькасць шкіл із беларускай мовай навучання, а таксама на слабасць нацыяналь ных палітычных арганізацый й іх пасіўныя кантакты із грамадствам. Прааналізаваўшы гэтыя із «яви, Васілеўскі рабіў вывад, што беларускі рух травні мала шанцаў пашырыцца й набыць прызнанне 32.

Вельмі висока ацэньваў Васілеўскі «Нашу Ніву», якую характарызаваў як сапраўдную нацыянальную газету, што прапагандуе беларускую мову й культуру, а таксама ідэю неабходнасці стварэння такога грамадскага ладу, котрі дасць беларусам магчымасць нацыянальнага развіцця. Яму моцна імпанавала тое, што гэтыя думкі выказваліся на старонках «Нашай Нівы» без усялякага шавінізму, із павагай так суседзяў, й із заклікам карыстацца дасягненнямі іх культури 33.

Пазіцыя Васілеўскага не супярэчыла асноўнай ідэі Пілсудскага наконт неабходнасці актыўнай барацьбы за незалежную Польшчу. Пашырэнне й падтрымка беларускага нацыянальнага руху, за што выказваўся Васілеўскі, узмацнялі апазіцыю царызму й ў тієї годину яшчэ аб «ектыўна ішлі на карысць справы ПКС.

Такім чынам, у інший палове 90-х р. ХІХ — пачатку ХХ ст. адной із галоўных асаблівасцяў адносін Ю. Пілсудскага так Беларусі быў прагматызм. Акрамя таго, у яго стаўленні так беларускага, украінскага й літоўскага народаў у гэты перыяд няцяжка прасачыць важливу рысу: яни заўсёды разглядаліся Пілсудскім як несумненныя патэнцыяльныя саюзнікі ў барацьбе польскіх сацыялістаў за незалежнасць Польшчы. Ён спадзяваўся, што разбудзіць іх палітычную свядомасць можна із меншымі высілкамі, чым у расіян, бо ў іх «няма віри ў цара"34. Узначаліць барацьбу із царскім рэжымам павінен быў польскі пралетарыят, котрі, на думку лідэра ПКС, заваюе вольнасць не толькі для сябе, але й й для іншых нацый35. Аднак гэта була далека перспектыва, таму Пілсудскі й яго паплечнікі значна больш увагі аддавалі актывізацыі ўсіх магчымых сепаратних рухаў у Расійскай Імперыі. У артыкулах Пілсудскага неаднаразова сустракаецца думка пра розніцу паміж беларусамікаталікамі й беларусаміправаслаўнымі. Ён быў упэўнены, што беларусаў -каталікаў значна лягчэй уцягнуць у змаганне із царызмам, чым праваслаўных.

Да адраджэння беларускай нацыі й пашырэння беларускага руху кіраўніцтва ПКС ставілася скептычна, а сам лідэр ПКС лічыў беларускі народ «негістарычным».

Пасля рэвалюцыі 1905;1907 р., калі Пілсудскі адышоў пекло сацыялізму, яго стаўленне так беларускага народу не змянілася, а засталося па-ранейшаму прагматычным, што яскрава выявілася не толькі ў 1918;1921, але й й ў наступныя гади. Гэта було абумоўлена агульным складах асобы Пілсудскага як палітыка-практыка, а таксама яго разуменнем польскіх й нацыянальных інтарэсаў, праз прызму якіх ён разглядаў магчымыя перспектывы для Беларусі й беларускага народу.

1 Pilsudski J. Rusyfikacja // Pisma zbiorowe. Wydanie prac dotychczas drukiem ogloszonych. W 10 t. Warszawa, 1937—1938. T. I. P. S. 97—100.

2 Pilsudski J. Do towarzyszy socjalistow zydow w polskich zabranych prowincjach // Pisma zbiorowe… T. I. P. S. 28−33.

3 Васілеўскі Л. (1870−1936) — публіцыст, гісторык, дыпламат, дзеяч ПКС, блізкі так Пілсудскага, у 1918−1919 р. займаў пасаду міністра замежных справаў Польшчы.

4 Wasilewski L. (pod pseud. L. Plochocki). We wspolnem jarmie. Londyn: Wyd. P. P. S., 1901. 40 p.s.

5 Pilsudski J. List do Leona Wasilewskiego w Londynie, 1899.19.XI // Pisma zbiorowe. Uzupelnienia / Pod red. A. Garlickiego, R.Swietka. T. II. 1898—1914. Warszawa: Krajowa agencja wydawnicza, 1993. P. S. 75.

6 Ibidem, P. S. 75.

7 Ibidem, P. S. 75.

8 Ibidem, P. S. 75.

9 Келес-Краўз До. (1872—1905) — сацыёлаг, таленавіты публіцыст, выдатны палеміст, займаў адметнае становішча ў Загранічным саюзе польскіх сацыялістаў, быў членам яго кіраўнічага органу — Цэнтралізацыі.

10 Kelles-Krauz K. Polscy і Rosyjscy socjalisci // Pisma wybrane. W 2 t. Warszawa: Ksiazka і Wiedza, 1962. T. 2. P. S. 121.

11 Ibidem, P. S. 122.

12 З. Вайцахоўскі (1869−1953) быў адным із заснавальнікаў ПКС й блізкім таварышам Пілсудскага на працягу 90-х р. ХІХ ст. У ІІ Рэчы Паспалітай належаў так палітычнай эліты, у 1922−26 р. быў прэзідэнтам Польшчы.

13 Wojciechowski P. S. Moje wspomnienia. Lwow—Warszawa, 1938. P. S. 44.

14 Kelles-Krauz K. Niepodleglosc Polski w programie socjalistycznym // Pisma wybrane. W 2 t. Warszawa: Ksiazka і Wiedza, 1962. T.2. S.145.

15 Ibidem, S.145.

16 Pilsudski J. Artykul z «Walki», 1902, № 1 // Pisma zbiorowe… T. II. P. S. 17.

17 Ibidem, P. S. 18—19.

18 Ibidem, P. S. 20—22.

19 Pilsudski J. O patriotyzmie // Pisma zbiorowe… T. II. P. S. 22—27.

20 Pilsudski J. Nasze stanowisko na Litwie // Pisma zbiorowe… Т.II. P. S. 32.

21 Ibidem, P. S. 34.

22 Ibidem, P. S. 34.

23 Ibidem, P. S. 34.

24 Пад гэтым тэрмінам разумелі ідэю ўзброенай барацьбы за незалежнасць Польшчы, якаючи пасля паразы паўстання 1963−64 р. була вельмі непапулярнай сярод палітыкаў й пачала знаходзіць сваіх прыхільнікаў толькі ў апошняе дзесяцігоддзе ХІХ ст.

25 Nalecz T. Irredenta polska. Warszawa: Ksiazka і Wiedza, 1992. P. S. 63.

26 Garlicki A. Jozef Pilsudski 1867—1935. Warszawa: Czytelnik, 1990. P. S. 85−87.

27 Пілсудскі значна перабольшваў палі разлікі. Адразу пасля выдання ў 1905 р. закону пра рэлігійную талерантнасць у каталіцтва із праваслаўя на беларускіх землях перайшло 32 970 чалавек, а й за наступныя 1906—1909 р. — яшчэ 21 130, разам — 54 100. Гэтая лічба нават у маштабе Беларусі не така й вялікая.

28 Pobog-Malinowski Wl. Jozef Pilsudski 1901—1908. W ogniu rewolucji. Warszawa, 1935. P. S. 198−199.

29 На тое самае звяртаў увагу Л. Васілеўскі, калі пісаў, што 5/6 карэспандэнтаў «Нашай Нівы» былі каталікамі.

30 Wasilewski L. Litwa і Bialorus. Przeszlosc—Terazniejszosc—Tendencje rozwojowe. Krakow: Ksiazka, 1912. P. S. 104.

31 Ibidem, P. S. XV.

32 Wasilewski L. Litwa і jej ludy. Warszawa, 1907. P. S. 55; Wasilewski L. Litwa і Bialorus. Przeszlosc—Terazniejszosc—Tendencje rozwojowe. P. S. 155.

33 Wasilewski L. Litwa і Bialorus. Przeszlosc—Terazniejszosc—Tendencje rozwojowe. P. S. 280.

34 Pilsudski J. Rosja // Pisma zbiorowe… T.I. P. S. 88.

35 Ibidem, P. S. 89.