Кузьма Чорны ў перыяд Вялікай Айчыннай вайны

Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь.

Могілеўскі гасударственны універсітэт імя А. А. Куляшова.

Кафедра беларускай літаратуры.

Реферат па беларускай літаратуры на тэму: «Фейлетони, публіцыстыка, апавяданні Кузьми Чорнага ў перыяд Вялікай Айчыннай вайны .».

Шавель Ю. П.

студэнта 5 курсу, групы «В».

факультэта замежных моў.

навучны кіраўнік;

Еўменькоў В.І.

Могилів, 2001.

Змест: I. Уводзіны. II. Асноўная частка. а) Фейлетони До. Чорнага перыяду Вав. б) Публіцыстыка пісьменніка перыяду Вав. в) Апавяданні До. Чорнага перыяду Вав. III. Заключэнне.

IV. Літаратура.

Сатыра — надзейная, выпрабаваная зброя ў барацьбе із ворагам, й так яе Кузьма Чорны звярнуўся ў дні Вялікай Айчыннай вайны. Папярэдні вопыт у галіне публіцыстыкі й сатыры памог яму адразу знайсці патрэбныя форми выступленняў у друку. Шматлікія артыкулы, фейлетони, памфлети й кароткія сатырычныя апавяданні, над якімі ён працаваў із першых дзен вайны, склалі найважливішу частку яго творчай спадчыны ваеннага години. Разам із тым публіцыстыка й сатыра До. Чорнага із «явіліся яркай старонкай усёй беларускай літаратуры перыяду Айчыннай вайны. У фейлетонах й памфлетах, поўных гніву й нянавісці так ворага, ён выкрываў разбойніцкую сутнасць гітлераўскай зграі.

Друкаваліся яго фейлетони, памфлети й сатырычныя апавяданні на старонках газети «Савецкая Білорусь», газеты-плаката «Раздавім фашысцкую гадзіну» й ў іншых выданнях, якія распаўсюджваліся на тэрыторыі часова акупіраванай Беларусі.

Адно із самих моцных сатырычных выступленняў До. Чорнага прыняло форму ліста беларускіх партызан Адольфу Гітлеру, накшталт ліста запарожцаў турэцкаму султанові. Пісаў ён гэты твор разам із А. Астрэйкам. Вось частка тэксту твора:

«Бандыцкаму фюрэру, крываваму людаеду, сусветнаму абармоту й прахвосту, дурному Адольфу Гітлеру — пішуць беларускія партызаны із атрада Бацькі Міная.

Слухай! Ти! Які гэта чорт паддаў табе ахвоты шукаць палі згубы на нашай зямлі? Сядзеў б ти сабе ў сваім берлінскім логавішчы й смуродзіў б сабе ў сваёй Германіі. Дык не! Павяла цябе твая бандыцкая натура сюди. 3 свайго фашысцкага свінуха палез ти ў наш зялёны агарод, нават тупога лыча не абскробшы. І ўся твая сабачня перла сюди на злом галавы, як б яе ззаду пярун гнаў. І ўскочыў ти, сукін син, у таку калатушу, із якое — здохнеш, а капытоў не выцягнеш.

Берлінская ти свіння, цірольскі шчанюк, смярдзючы разнік, нямецкі асёл, абдрыпаны свінюк, й будзе табе швидка каюк, пляскатая тупіца, трыбухатая падла, пісклявы ти брахун й вялікі ти дурань. Бо каб ти хоць крыху быў разумнейшы, дык ти міг би падумаць, што не табе зачэпацца із намі. Не такіх ми бачылі й галаву ім мылілі. Ти ж думаў, што ў нас потребу не знойдзецца сілы, каб расквасіць тваю віславухую даўбешку? Хіба дрэнна табе пад Масквой нашы растаўклі нюхаўку?".

Няўмысна грубаватая лексіка, грубаватыя выразы не трэба лепш адпавядалі задачы высмейвання маніяка Гітлера. Не менш дасталося бандыцкаму фюрэру й ў фейлетонах «Берлінскі анучнік» й «Выхваляўся, выхваляўся ды здох». У апошнім Гітлер параўноўваецца із галодным ваўком, якога адусюль гналі. 3 голаду гэта «схуднелая падла нажэрлася лика так, што аж тому вярнуць пачало».

«Якраз тое самае здарылася із нямецкім фюрэрам. Гэты прахвост абышоў палавіну Еўропы, усюды рваў дзе што міг, усюды ліў чалавечую кроў, мінулай зімой атрымаў на савецкім фронце па сваіх вышчараных зубах й 26 красавіка выступіў у рэйхстагу із прамовай. Дзе дзелася яго ранейшая ганарыстая заўзятасць, калі ён, бувала, у кожнай прамове выхваляўся, што заваюе для немцаў завісься світло? Цяпер ён не выхваляўся, а ныў й скуголіў, быццам не гаварыў, а, як тієї воўк, раскідаў лыка».

Сваім стылем фейлетони До. Чорнага блізкія так народних гумарыстычных апавяданняў й анекдотаў, у якіх высмейваюцца дурні, зладзеі, няўмекі, злыя й агідныя людзі. Нярэдка аўтар звяртаўся непасрэдна так сатырычньіх вобразаў із гэтых апавяданняў, выкарыстоўваў лексічныя сродкі народнай сатыры, дасціпныя прыказкі й прымаўкі. як й ўся яго творчасць, сатыра До. Чорнага травні трывалую народну аснову, арганічна ўвабрала ў сябе елементи народнага светаразумення. У ацэнцы адмоўньіх із «яў пісьменнік нязменна кіраваўся крытэрыямі народнай маралі.

3 асаблівай нянавісцю й агідай гаворыць До Чорны пра здраднікаў Радзімы, што прадалі свій народ й пайшлі на службу так чужынцаў, — пра старастаў, бургамістраў, паліцэйскіх, пісак із гітлераўскіх газетак, «Шчанюк із берлінскай сабакарні», «Сімпатычная дубіна», «Зямельны надзел дурнога Бадзілюка», «Заплацім пану й яго паслугачу», «Нямецкі паслугач выў, як сабака», «Шарлатанскі зброд на службі ў нямецкіх акупантаў», «Гаўляйтар й яго падлізнікі"—вось красамоўныя назвы створаных у 1942 р. сатырычных артыкулаў й фельетонаў пра вылюдкаў-здраднікаў, якія целам й душею служылі вешацелям беларускага народа.

Фашызм, піша До. Чорны ў артыкуле «Шарлатанскі зброд на службі ў нямецкіх акупантаў», імкнецца абудзіць й развіць у чалавеку звярыныя інстынкты, прышчапіць яму антычалавечае, чорнае, жорсткае. Каб дасягнуць гэтага, акупанты ідуць на ўсё, не грэбуюць нічым.

«Вераломства, ашуканства й авантура не толькі форма, але й й змест фашысцкай, із дазволу сказаць, палітыкі. Підкупи, шпіёнства, зладзейства, жорсткасць, бессардэчнасць, здзек — усё гэта жывая натура гэтай палітыкі. Скарыстаць дзеля сваіх мет усякіх прайдзісветаў, абармотаў й жулікаў — гэта нязменны спосаб дзеяння нямецкіх захопнікаў. Вось чаму розжарюючи нямецкіх акупацыйных улад заўсёды знаходзілі й знаходзяць сабе месца цёмныя асобы, у якіх за душею няма нічога святога».

У 1942 р. До. Чорны выдае кніжку сатьірычных фельетонаў «Кат у белай манішцы». Кніжка гэтая — красамоўнае сведчанне паспяховай працы пісьменніка ў сатырычным жанри. Асобныя фейлетони цыкла, такія, як «Кат у белай манішцы», «Далікацтва розжарюючи вісельні», «Тонка душа тоўстай гадзіны» й некаторыя іншыя, могуць служыць добрымі ўзорамі палітычнай сатыры.

Адзін із лепшых яго памфлетаў — «Кат у белай манішцы» — пачынаецца гісторыяй пра дурнога суддзю, аб яким гаворыцца ў беларускіх народньіх апавяданнях, што ён ніяк було высветліць, хто большы злодзей — ці тієї, хто краў, ці тієї, хто прымаў крадченае, ці тієї, хто жыў із іх зладзейскай работы.

Пісьменнік невыпадкова спаслаўся на гісторыю із поганим суддзей. Крывавы кат беларускага народу Розенберг, чые бандыцкія справы выкрываюцца ў памфлеце, знешне якраз й нагадваў таго, хто жыў із крадзенага й натхняў зладзеяў.

У фейлетоні «Далікатства розжарюючи вісельні» прыводзіцца жахлівы факт. У Віцебску гітлераўцы знявечылі сясцер Віру й Вольгу Няфёдавых й, знявечаных, павесілі перад вокнамі іхняга вдома. А старої маці вылюдак-афіцэр, котрі ўчыніў гэтую дзікую розправу, сказаў, узяўшы да-лікатна пад казырок:

«—Жыві, матка, у гэтым домі й глядзі праз акно на сваіх дачок. Яни маладыя, й за імі трэба наглядаць.

Маці ў тієї жа дзень звар «яцела».

У зборніку із вялікай выкрывальнай сілай намаляваны партрэты главароў фашысцкага райху, крывавых катаў—Гітлера, Гебельса, Розенберга й інш., паказаны чвярыная жорсткасць й злачынствы акупантаў на захопленых імі землях. Пісьменнік апавядае, як бязмозглы гітлераўскі ваяка, із якога высцебала розум гебельсаўская прапаганда, аз «янелы пекло ваяунічага духу перад паходам на форумі нашу краіну, працверазіўся, спазнаўшы сілу ўдараў савецкіх войск.

Няцяжка заўважыць, як старанна До. Чорны апрацоўваў слова ў сваіх фейлетонах, дамагаючыся найыбольшай сілы высмейвання абранага аб «екта. У самахарактарыстыцы Бранта, напрыклад, сатырычная апрацоўка слова зроблена такім чынам, каб так канца выкрыць нікчэмную лакейську сутнасць, лакейскі характар гэтага гітлераўскага паслугача, котрі зарабляў свій бандыцкі хліб, расхвальваючы «вісельную вяроўку».

Гітлераўцы абвясцілі насельніцтву Віцебска, што будуць здаваць у арэнду пад гароды ўчасткі на пажарышчах. І вось із «яўляецца фейлетон До. Чорнага «Што пасееш, тое й пажнеш». «Абармот й злодзей, — чытаем у фейлетоні, — стараецца жаць там, дзе ён не сеяў. А фрыц — дык тієї яшчэ танчэй удасканаліў гэтыя абармоцкія замашкі: ён хоча жаць там, дзе ён усё спаліў». Характэрная й канцоўка твора: «Цяжка прахвосту жаць там, дзе ён паліў. І яшчэ цяжэй яму будзе дацягнуць ногі туды, адкуль ён прыцягнуўся».

Фейлетон напісаны ў стылі народних сатырычных апавяданняў. Яго назва, лексічныя сродкі, прыёмы выкрывання зла цалкам адпавядаюць характару народнай сатыры. На народнай глібі ўзрасла сатыра До. Чорнага. Трэба було вельмі глибока зазірнуць у душу працоўнага чалавека, сэрцам успрыняць яго невымернае гора, каб із такий мастацкай сілай выявіць яго адносіньі так фашысцкай навалачы, як гэта зрабіў До. Чорны.

Вельмі дасціпна пачьінаецца фейлетон «Сёмая скура: «Гітлеравец такі: пакуль сёмай скуры не здзярэ, то, на пятай не спыніцца». як й астатнія фейлетони, ён напісаны паводле канкрэтнага факту. Так насельніцтва акупіраваньіх раёнаў гітлераўскія падручныя звярнуліся па радые із заклікам — ахвяраваць цёплыя рэчы для іхняй арміі. До. Чорны ў здзеклівай формі высмеяў фашысцкіх прапагандыстаў, якія раілі людзям перагледзець палі шафы.

Пачуццём агіды й нянавісці прасякнуты фейлетони, у якіх выкрываюцца здраднікі Радзімы, фашысцкія паслугачы, — «Гаўляйтар й яго падлізнікі», «Шчанюк із берлінскай сабакарні» й іншьія.

Цікавы фейлетон «Забіяцкі «пык». Апавяданне ў ім вядзецца пекло імя селяніна, котрі жьіў у глухий мясцовасці й хаваў у сваім хляве бика. Туды аднойчы прыехалі на паляванне гаўляйтар й гаўляйтарскі рэферэнт, нейкі «беларускі» дзеяч Сымон Пхайчык (До. Чорны любіў у сатырычных творах выбіраць для сваіх персанажаў прозвішчы, якія дакладна вызначалі б іх сутнасць). Цягаліся яни цэлы дзень й, апроч схуднелай вароны, нічога не ўпалявалі, як раптам пачулі, што недзе паблізу зароў бик. У гэтым месцы апавядання селянін робіць заўвагу. што гітлеравец — «найлепшы паляўнічы ў чужою хляве альбо пры курыным седале».

«Беларускі» дзеяч Сымон Пхайчьік разнюхаў, дзе знаходзіцца бик. І вось у хлеў із «явіліся «паляўнічыя» й загадалі адвязаць жывелу. Селянін непрыкметна хапіў бика за казыткае месца й тієї, не вытрымаўшы козыту, рашуўся на двір. Тут зноў падаецца не менш саркастычная заўвага: «Ён, напэўна, падумаў, што гэта яго хочуць павесці ў Берлін, каб ён падзякаваў Гітлеру за зямельную рэформу ў Беларусі, й так папер, што збіў із ніг Пхайчыка, а гаўляйтара рагамі падхапіў пад зад, й тієї імчаўся так пекло хлява й аж так варыўні». Адна нібы між іншым кінутая заўвага, а драбежніцкая сутнасць гітлераускаи так званай «зямельнай рэформы» выкрываецца так канца. Адразу відаць, якаючи гэта була «рэформа» й як так яе маглі ставіцца беларускія сяляне.

У радзе сваіх выступленняў До. Чорны закляйміў пракляццем душыцеля беларускага народу вылюдка Кубе, якога напаткала справядлівая кара народних мсціўцаў (неапублікаваны рукапіс «Крывавы апякун», «Заплацім пану й яго паслугачу». «Гаўляйтар й яго падлізнікі», «Забіяцкі «пык», «Гаўлятарская «акадэмія», «Канец крывавага ката»).

Калі пачаў выдавацца саіырычны часопіс «Раздавім фашысцкую гадзіну», Кузьма Чорны актыўна супрацоўнічае ў ім. 3 нумара ў нумар друкуе ён палі фейлетони, публіцыстычныя артыкулы.

Радий твораў у гэты годину До. Чорны падпісваў псеўданімамі. Нам вядомы наступныя псеўданімы, пад якімі пісьменнік друкаваўся ў розных выданнях Сымон Чарпакевіч, М Сідароўскі, М Біруля, Раман Талапіла, Ігнат Булава ізпад Турава.

Уся публіцыстычная, таксама як й мастацкая, дзейнасць До. Чорнага ў гади Айчыннай вайны прасякнута глыбокай упэўненасцю ёсць сіла, якаючи скрышыць фашысцкія полчышчы й вызваліць народи із палону! Гэта — чалавек, апрануты ў форму салдата, гэта— парчьізаны.

Героі першых дзён вайны, людзі, што не скарыліся перад разбойнымі й гітлераускімі салдатамі й ўзняліся так высокіх патрыятычных подзвігаў, сталі героямі самих ранніх публіцыстычных выступленняў До. Чорнага ваеннага часу.

Такі — магілеўскі калгаснік Манетаў із нарыса «Подзвіг ціхага чалавека». У гэтага ціхага, раней непрыкметнага чалавека, калі прыйшлі акупанты выявілася вялікае сэрца й нязломная воля патрыёта. Єн схаваў параненых партызан. У сяле із «явіліся карнікі. Пачалі дапытваць Манетава, пагражаючы смерцю. Єн не збаяўся пагроз й кінуў у тварюко гітлераўцу.

«—Сволач ти фашысцкая, няўжо ти думаеш, што ўсіх нас перастраляеш^ Швидка цябе самога будуць тачыць чэрві.

Гітлеравец стрэліў, й Манетаў упаў мёртвы, гэты ціхі, спакойны чалавек. Єн стаў народного героя таксама ціха й незаўважна. 3 такіх людзей складаецца гераічны беларускі народ".

5 студзеня 1942 р. До. Чорны друкуе ў «Савецкай Беларусі» «Расказы партызан Віцебшчыны» («Маладая гераіня», «Паўлікава помста», «Знішчылі чатырох афіцэраў»), напісаныя паводле фактаў, паведамленых пісьменніку партызанам Карасёвым із Веткаўскага раёна.

Гераізм студэнтак мастацкага вучылішча Жэні Палтаўскай й Шури Луковінай Грыбковай, якія восенню 1941 р. зрабілі подзвіг, аналагічны подзвігу Зоі Космадзям «янскай, із «явіўся для До. Чорнага тэмай обох хвалюючых вьіступленняў «Жэня Палтаўская» й «Вірна дачка беларускага народа».

Калі ў верасні 1943 р. Савецкая Армія, гонячы ворага на захад, уступіла на беларускую зямлю, До Чорны сустрэў гэту вестку, як саму дарагую, саму жаданую. На радасную падзею пісьменнік адклікаецца артыкулам «Настаў вялікі дзень», у яким піша «Прыйшоў дзень розплати й вызвалення. Блізка тієї дзень, калі ўстане із руін й Гомель, й Мінск, Віцебск й Магілеў… Блізка дзень мірнай працы на вольнай беларускай зямлі».

Перамогі Чырвонай Арміі До Чорны вітае новымі й новымі выступленнямі. Назавем некаторыя із іх: «Варочаецца жыццё», «Воля рові ланцугі», «Ваўкі ратуюць скуру», «Па слядах нямецкага заваеўніцтва», «Дзень ласкаві, беларуская зямля».

Мастацкая сатыра ў творчасці До. Чорнага перыяду Айчыннай вайны не вычэрпваецца фельетонамі й памфлетамі. Яго пяру належаць цікавыя сатырычныя апавяданні. У большасці гэта невялікія творы із гострим сюжэтам. Частка іх друкавалася із падзагалоўкам «З апавяданняў Ігната Булави з-пад Турава». Напісаныя ў тієї жа рэалістычнай манери, як й раннія гумарыстычныя апавяданні пісьменніка, яни адрозніваюцца пекло іх толькі тым, што маюць больш выразную сатырычную моўную характарыстыку персанажаў, вызначаюцца большай вастрынёй й сілай сатырычнага выкрывання.

Выступаючы па гарачых слядах падзей із баявым словами публіцыста, До. Чорны жыў шырокімі творчымі планамі. Єн выношвау задумы нових й нових мастацкіх твораў — й буйних й малых.

За гади Вялікаіі Айчыниай вайны До Чорны напісаў значную колькасць апавяданняў. Большасць іх сабрана ў зборніку «Вялікае сэрца», выпушчаным Дзяржаўным выдавецгвам БРСР у 1945 годзе.

Героямі сваіх апавяданняу До Чорны робіць не надзвычайных людзей. Єн піша пра звычайнага, радавога чалавека. як паводзіць сябе чалавек у ліхую гадзіну ваины, у сутычках із ворагамі, якія духоўныя якасці выяўляюцца ў яго—гэта перш за ўсё займае творчую ўвагу мастака.

Годинах пісьменнік не называе нават імя й прозвішча свайго героя, у яго творы дзейнічае проста наш чалавек. І дзейнічае єп так, як дзейнічаў на яго месцы кожны чалавек.

Такога чалавека малюе До. Чорны у адным із самих першых сваіх апавяданняў часоў Айчыннай вайны — «Расплата"(1941 г.).

Яму Сямену із вескі Максімаўка, давялося перажыць страшнае гора. Гітлераўская салдатня зняславіла й застрэліла яго адзіную дачку, семнаццацігадовую Насцю — яго радасць й ўцеху. Яни нахабна ўварваліся ў будинок й пачалі там гаспадарыць. Сямёна выгналі із уласнаи хати. У садзе, ля старої яблыні, ён убачыў палю мілую Насцю. Яна ляжала, прастрэленая у грудзі, із пасінелым тварам. Усё перавярнулася ў душы гэтага ціхага чала-века. Сэрцу стала цесна у грудзях. Нянавісць не змяшчалася ў ім й патрабавала выйсця.

Чалавек выбег за веску. Єн стаяў на паплавах й глядзеў на вуліцу, на якой тоўпіліся фашысцкія салдаты. Раптам нейкая думка авалодала ім, й ён із вялікай асцярогай, прыціскаючыся так зямлі, папоўз. «… Єн бярог сваё жыцце для вялікай мэты. Жыць! Жыць, бо жыве неспараунаная ані із чым нянавісць, народжаная із вялікай, як світло, любві так няшчаснай пакутніцы Насці».

Праз мінут дзесяць чалавек убачыў мёртвага чырвонаармейца-кулямётчыка, забітага ў баі за вёску. Побач із ім стаяў гатовы так стрільби кулямёт. Чалавек перакаціў яго ў адпаведнае месца. Єн быў калісьці салдатам й ведаў, што й як рабіць. Сеючы паніку й смерць, запрацаваў кулямёт. Адзін чалавек вёў бій са скопішчам ворага! Калі лантуха чужынца сапсавала кулямёт, ён адпоўз па аднаму яму вядомых сцежках й схаваўся ў глінішчах. Потым падаўся ў ліс, так партызан.

3 гэтага невялікага па памерах апавядання выразна выступае характар героя, яго самаахвярны подзвіг.

Гэткім жа звычайным, ціхім, непрыкметным быў так вайны й Пархвен Катдубовіч із апавядання «Вялікае сэрца».

Толькі й славути быў Пархвен тым, што неяк раз пабіўся із пеўнем. Пра гэта ішла погаласка ў наваколлі, гэтым выславілася вёска Галаскі, дзе жыў Катлубовіч.

Єн быў працавіты, маўклівы й спакойны. Роўна ішло яго жыццё. Пархвен цешыўся са сваёй дачкі Марылі, гадаваў яе й быў шчаслівы. Так, думалася, й дажыве чалавек віці, й не застанецца аб ім ніякай памяці, акра-мя погаласкі пра недарэчнае здарэнне із пеўнем.

Алі прийшла вайна й ўсё перайначыла. У свій крывавы вір яно ўцягнула Пархвенаву Марилю. Фашысты арыштавалі Марилю й разам із трохгадовым хлопчыкам прыгналі ў каменданцкую ўправу. «Тры дні там яе дапытвалі, дзе яе чоловік. Ужо їй выкруцілі палець на левай руцэ, ужо ўвесь тварюко быў у крывавых сіняках, й апроч таго, што каваль у арміі, яна нічога не магла сказаць. Уначы на чацвёрты дзень камендант прыклаў керма так хлопчыкавага вуха й ціха сабе, быццам гэта ён адрэзваў прыгожымі нажнічкамі кончык цыгары, стрэліў. Марыля спачатку закрычала, пасля анямела. Так яе вьіпхнулі надвор і, б «ючы рамянямі, пра-гналі далёка пекло каменданцкага вдома, й яна ўжо не бачыла, як салдат выкінуў яе нежывое дзіця праз акно на дарогу паміж травяністым капяжом й плотам».

У Галасках із «явіўся памешчык Пфайфель й стаў наводзіць палі парадкі. Толькі нядоўгім було панаванне гэтага прыгонніка: аднойчы, у годину працы на агародзе, Марыля вибрала зручны момант й рыдлёўкай раскроіла чэрап фашысту. Їй давялося сысці із хати. Сышоў із хати й Пархвен. Калі праз пэўны годину ён таємно із «явіўся ў Галасках, яго спаткала порожня вёска. Ён заходзіў біля хати, — адтуль тхнула цвіллю й вільгаццю. Пацукі сядзелі на сталах, звесіўшы доўгія нерухомыя хвасты, здзічэлыя кати кідаліся пад ногі… Акупанты задушылі жыццё вёскі. Тієї, хто застаўся жывы, вымушаны быў пакінуць родны кут й ратавацца, ідучы нямаведама куды.

І Пархвен Катлубовіч, як толькі сцямнела, узяў брухт й падаўся на чыгунку. Нарэшце адвернута рэйка й спушчана із насыпу ў балотную тьму-тьмущу. Вялікім шчасцем, цудоўнай музыкай здаліся чалавеку трэск, грукат й грім, якія неўзабаве даляцелі із месца крушэння варожага цягніка. Хацелася, каб така музика грымела шкірну ноч!

Так Пархвен Катлубовіч пачаў барацьбу із акупантамі.

Калі гітлераўцы сагналі жыхароў мястэчка на плошчу й сталі пад пагрозай смерці дапытвацца, хто забіў памешчыка Пфайфеля, Пархвен, котрі быў у натоўпе, адчуў вялікае замілаванне так гэтых няшчасных людзей. Праз колькі години ўсе яни могуць быць мёртвьія… Пагрозы бандытаў не пустыя. Ужо зваліўся нежывым Марцін Лагута. «— Апошні раз заяўляю! — зноў крычыць гітлеравец. Божа! Літасцівы! Яни ўсіх тепер заб «юць. 1 Рамана, й Кастэцкага, й Костусь ляжа, й ўсе яни — мілыя, любыя сябри, брати, таварышы. як жа ратаваць іх? Вось дзе пакута!

— І калі не скажаце, хто забіў…— ірве вушы нямецкі голас… хвіліна маўчання і…

— Гэта я забіў! — пачуўся раптам Пархвенаў голас.".

Єн ішоў на смерць, каб жылі другія, каб жыла Радзіма.

Пархвен мужна зносіў нечалавечыя катаванні й гэтак жа мужна памёр б, не сказаўшы ворагам ані слова, але й народныя мсціўцы вырвалі яго із рук катаў й прынялі ў палі баявыя рады.

Непераможнасць й неўміручасць нашага народу До. Чорны ў апавяданні «Вялікае сэрца» ўдала падкрэслівае праз цікавую мастацкую дэталь.

У апавяданні «Вялікае сэрца» дужасць й неўміручасць савецкага народу, нашай бацькаўшчыны сімвалізуе магутны дуб.

Стаяў гэты цар-дуб із развесістай кронай, высокі так хмар, й палохаў нямецкага каланіста Пфайфеля. Здавалася яму, што, прыкрываючыся гэтым дрэвам, як заслонай, у вёску ўварвуцца партызаны й знішчаць яго. І ён вырашыў—лепш знішчыць дуб! Алі був пілы, якаючи магла б захапіць стовбур дрэва. Паспрабавалі яго паліць агнём. Цэлы абоз із дрывамі пацягнуўся так дуба, расклалі велізарньі касцёр. І ўсё—дарэмна. Абсмалены былі грудзі асілка, абгарэла голля, а ён усё стаяў, страшні для ворага. Прайшоў годину, абпаленыя галіны пусцілі зялёныя парасткі. Яшчэ пройдзе час—і зноў зашуміць магутнаю кронай прыгожае велічнае дрэва.

Любоў так бацькаўшчыны, люта нянавісць так чу-жынцаў, нястрымная прага помсты за кроў й сльози людзей, што пралівалі гітлераўцы на нашай зямлі, зрабілі, як й Пархвена Катлубовіча, барацьбітамі із акупантамі й Банадыся Татарынчыка із апавядання «Прасторны будинок», й героя апавядання «Папялішча», й безіменних герояў апавядання «Аксеніны сляды», й Мацея із апавядання «Паганыя косці», й жанчыну із апавядання «Агонь», й інш. 3 надзеяй й верай у перамогу ваюе із фашыстамі ўся сям «я із апавядання «Восень».

У радзе сваіх апавяданняў До. Чорны малюе карціны жахлівых зверстваў й розбою, як.ія чынілі ворагі над нашымі людзьмі, імкнучыся запалохаць іх, зрабіць паслухмянымі, адцягнуць пекло партызанскай вайны. Пісьменнік паказвае, што на лютыя зверствы патрыёты адказвалі лютай барацьбой.

Гітлераўцы арыштавалі жанчыну й дапытваюцца, дзе брат Юрась (апавяданне «Бацька», 1942 р.). Прыгразілі застрэліць дачку Настачку, калі адмовіцца выдаць брата. Вось яна стаіць, дарагая, рідна Настачка, стаіць й чакае пекло маці ратунку. А любі брат Юрась? Їй трэба выбіраць паміж гэтымі двума людзьмі… Яна маўчала. Грымнуў стрэл, й Настачка павалілася й заціхла.

«— Дзе твій брат? — гучала раз-пораз у яе вушах, й гэты біль ішоў із вушэй у душу й сэрца й рваў чалавека на часткі. І нейк адразу ўся ўспыхнула. У вялікім парыве яно стала ва ўвесь своє зростання й перасіліла слабасць. Яна яе больш не адчувала. Згінуў й біль у галаве. Толькі адчувалася кроў. Яна цякла із вушэй й із рота. як толькі магла, яна пачала лавіць ротам паветра й страшним позіркам глянула на рыжага гітлераўца. Яна сама не пазнала свайго голасу:

— Наш Юрась адпомсціць за Настачку. У яго руках зброя. І я вам не скажу, дзе ён. І мого чоловіка у Чырвонай Арміі. І Чырвоная Армія адпомсціць. І не будзеце ви панаваць над намі. Ніколі ви дазнаецеся пекло мяне, дзе Юрась.

Фашыст выстраліў їй у грудзі, й яно ўпала нежывая".

Жорсткай помстай адказалі Юрась й яго бацька за гэтыя дзве смерці. Гнеў й нянавісць так акупантаў — шырыліся й мацнелі.

Пісьменнік у сваіх апавяданнях малюе такіх не па гадах дарослых, дачасна пасталелых у дні вайны дзяцей, расказвае пра пакуты й гора, якія ім даводзілася зносіць, годинах нараўні із дарослымі. I, як пра самае ве-лічнае, апавядае який був мастаком пра дзяцей, якія ўзнімаліся так гераічных учынкаў. 3 вялікай цеплынёй падаў ён гісторыю трынаццацігадовага Максіма, у якога памірала маці, прастрэленая немцамі ў грудзі (апавяданне «Матчына благаславенне». 1942 р.). Максім адпомсціў ворагу за матчыну смерць; злаўчыўшыся, ён усадзіў у сите шыю нямецкага афіцэра ніж, так што тієї й із месца не ўстаў. Маці апошнім промнем сваіх вачэй падзякавала синові й благаславіла яго.

Станоўчыя героі ваенных апавяданняў До. Чорнага — самаадданыя патрыёты сваёй Радзімы. Яни жылі ў шчасці так варожага нашэсця. І яни, натуральна, сталі абаронцамі свайго шчасця, калі гітлераўцы ўзнялі на яго палю чорную руку. Баявымі подзвігамі паказваюць яни палю любоў так Радзімы.

як й ў творах даваеннага години, у апавяданнях, створаных у гади Вялікай Айчыннай вайны, До. Чорны паказаў сябе глыбокім знаўцам душы чалавека, яго псіхалогіі.

Мастацкае ўяўленне літаратара настолькі багатае, што пра каго б ён ані пісаў — перад намі паўстаюць жывыя тыпы із жывымі характарамі. Пісьменнік нібы становіцца на месца свайго героя й глядзіць світ яго вачыма, адчувае яго сэрцам, — й ми выразна бачым перад сабой й «маленьку жанчыну» із «сваімі» дзецьмі на пакутнай дарозе вайны, й Пархвена Катлубовіча ў натоўпе местачкоўцаў у хвіліны, калі ён думае, як выратаваць гэтых людзей, й Лізавету, якаючи ўцякла із лагера й пехатой прайшла больш за пяцьсот кіламетраў, дабіраючьіся дадому («Восень»), й бацьку, у якога акупанты забілі дачку й ўнучку («Бацька»), й іншых.

Надзвычай паказальным у гэтым сэнсе із «яўляецца апавяданне «Смерць». Гэта—выдатнае сведчанне таго, як пісьменнік міг пранікнуць у псіхалогію сваіх герояў.

У творы вельмі мала дзеяння.

Пасля выгнання акупантаў салдат нямецкай арміі Клебер, котрі адбіўся пекло палі часці й ратаваўся, спаткаўся са здраднікам-старастам Пацейчыкам, котрі таксама ратаваў палю скуру. Некалькі дзён блукаюць яни, не ведаючы, куды падацца. Клебер не вытрымаў й здаўся ў палон; Пацейчыка знайшлі на полі апруцянелага.

Вось й ўвесь змест апавядання. Уся ўвага аўтара сканцэнтравана на раскрыцці думак й настрою герояў, іх адчуванняў. Пісьменнік зрабіў гэта бліскуча.

Перад намі два драпежнікі. Кожнаму здаецца, што другі яму дапаможа. Салдат Клебер узрадаваўся, убачыўшы Пацейчыка: ён памятаў гэтага старасту, котрі дапамагаў акупантам. Пацейчык — тутэйшы чалавек, яму знаёма гэтая мясцовасць, ён выведзе Клебера туды, дзе знаходзіцца яго армія. Узрадаваўся сустрэчы й Пацейчык: Клебер — усё-такі часцінка ваеннай сілы, ён — салдат й павінен ведаць, дзе війська й як туды трапіць.

Страх гняце іх абодвух. Усюды здавалася ім небяспека. Пагроза смерці панувала шкірним кроку.

Нібы абкружаныя паляўнічымі ваўкі, доўга блукалі яни. Те траплялі ў ліс, то выходзілі на полі. Чулі непадалёку страляніну, адзін раз — чалавечыя галасы. Жах гнаў іх із месца на месца. Яни пачалі не давяраць адзін аднаму, потым — ненавідзець. Пацейчык «ненавідзеў гэтага Клебера ўсімі сваімі помысламі й пачуццямі. Гэты Клебер сам шукае сабе ратунку, й ніякі ён не салдат, за якога можна трымацца. Ён толькі тады быў цвёрды й самаўпэўнены, калі ён, Пацейчык, паказваў яму ці каму-небудзь іншаму із іх, дзе чалавек закапаў хліб. Цяпер гэтая гніда сама гатова ныць й енчыць аб ратунку».

У Клебера, у палю чаргу, закіпала злосць на Падейчыка: «нікуды ён не варт—гэты тутэйшы мяшок. Дарог ён не ведае, смеласці не травні, й сам стараецца выратавацца за чужьімі плячыма».

Паступова, як б «знутры», акрэслівае аўтар сутнасць сваіх герояў, раскрывае іх адчуванні. Єн амаль зусім не ўжывае дыялогу, — Клебер й Пацейчык не разумеюць адзін аднаго й «размаўляюць» толькі знакамі. Пісьменнік малюе знешнія дзеянні герояў, потым уяўляе сябе на месцы то аднаго, то другога й із дапамогай «унутранага» маналога перадае стан душы й настрій Клебера й Пацейчыка. І перад вачыма чытача жывымі праходзяць два агідныя тыпы ворагаў, якія із радасцю сустрэліся, а праз некалькі дзён гатовы былі адзін аднаму перагрызці горла.

Сатырычныя апавяданні й фейлетони До. Чорнага дзейсна служылі вялікай справе нашай перамогі. Пісьменнік шукаў новыя вобразныя сродкі для характарыстыкі аб «ектаў сатыры. Сама сатыра стала ў годину вайны адным із найважнейшых напрамкаў яго творчасці.

Літаратура:

1.Бельскі А.І. Кароткі Н. Р. Беларуская літаратура XI — XX ст.- Мінск, 1999.

2. Казека Я. КузьмаЧорны. — Мінск, «Мастацкая літаратура», 1980.

3. Кудраўцоў І. Кузьма Чорны. — Дзяржаўнае выдавецтва БРСР, Мінск 1962.